Mavzu: Viruslarning tabiati xaqida tushuncha

OITS virusining hujayraga kirish jarayoni. R-120 oqsilni T-xelperlarni 
membranasidagi T-4 retseptorlar bilan bog`lanishidan boshlanadi. Elektron 
mikroskopda virus zarrasini T-hujayralar retseptorlari bilan birikib, hujayra 
sitoplazmasi ichiga botib kirishi yaxshi ko`rinadi. Avval hujayra membranasini 
protoplazma ichiga bo`rtib chiqishi kuzatiladi va virus zarrasi vakuola bilan 
o`raladi. Keyinchalik virus qobig`i erib ketadi. Virus shu vaqtda hujayrada 
yo`qoladi, uning RNK si yoki k-DNK si ham o`ta kichik bo`lganligidan elektron 
mekroskopda ham ko`rinmaydi. Sekin-asta virus replikatsiyasi boshlanadi va 
kasallangan hujayra membranasida R-120 oqsili paydo bo`ladi. Bu davrda virus 
hosil bo`layotgan kasal hujayrani molekula darajasida sog` hujayradan farqlab 
aniqlash mumkin bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan elektron mikroskopda ko`plab virus 
zarralarini kuzatish mumkin. Hozirgi kunda kasal hujayralar membranasida R-120 
oqsilni paydo bo`lishi va daxshatli virus bilan kurash choralarini ishlab chiqishda 
qo`llanilmoqda.
O`simlik viruslari retseptorlari ham, deyarli o`rganilmagan. Ko`pincha 
hujayra kutikulasining jaraxatlanishi natijasida maxsus sezgir qismlar ochilib, virus 
bilan bog`lanadi va virus hujayraga o`tadi. O`sha "sezgir" qismlar mikroorganizm 
va hayvon hujayralaridagi retseptorlarga o`xshashsa kerak, degan taxminlar bor. 

Hujayraga kirgan virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi. Hujayraning 

ma'lum bir qismida virus nuklein kislotasi va boshqa bir qismida esa virus oqsili 
sintezlanadi.
Virus ikki zanjirli DNK sining replikatsiyasi (ikki marta ko`payishida) virus 
DNK sidan informatsion RNK ma'lum oqsillarning kimyoviy usulda yozilgan 
informatsiyalarini (transkriptsiya) qabul qiladi va mazkur informatsion RNK 
ribosomalarida virus DNK si replikatsiyasi uchun zarur oqsillar (bevosita virus 
DNK replikatsiyasiga zarur bo`lgan
 
fermentlar, virusning strukturasi oqsillari) ni 
sintezlaydi. 
DNK-polemeraza 
fermenti, 
o`z 
navbatida 
hujayradagi 
dezoksiribonukleozitrifosfatlarni ona DNK ga mos qilib, bir zanjirchaga ulaydi. 

---

Natijada, ona DNK ning har ikkala zanjirchasiga mos, yangi DNK zanjirchalarini 
sintezlaydi.
Bir zanjirchali virus DNK sining replikatsiyasida ham, asosan xuddi shunga 
o`xshash jarayon sodir bo`ladi. Ammo bir zanjirchali ona DNK da DNK ning 
replikatsiyasi uchun zarur bo`lgan ikki zanjirchali replikativ forma sitezlanadi. U 
replikativ formada zarur oqsillarning informatsion RNK si sintezlanadi. Bu RNK 
lar o`z navbatida hujayra ribosomalardagi oqsilni sitezida qatnashadi. Hosil 
bo`lgan 
oqsillar 
(fermentlar) 
yordamida 
replikativ 
forma 
onaligida
dezoksiribonukleozitrifosfatlar-dan yangi bir zarrachali virus DNK si vujudga 
keladi.
Bir zanjirchali RNK replikatsiyasida esa, bir tomondan virus RNK si 
informatsion RNK vazifasini bajarib, ribosomada oqsil sintezida ishtirok etsa, 
ikkinchi tomondan, undan ham ikkinchi shu ona zanjirchaga mos zanjircha hosil 
bo`ladi, uni RNK ning replikativ formasi deyiladi. Bu replikativ formaning, hosil 
bo`lgan ikkinchi zanjirchasi onaligida yangi va unga mos virus RNK siga har 
tomonlama o`xshash, virus RNK lari sintezlanadi. 
Ribosomalarda sintezlangan ferment (RNK replikaza) vositasida, hujayradan 
ribonukleozidtrifosfatlardan (ATF, GTF, STF, va UTF) RNK hosil bo`ladi. 
Ikki zarrachali virus RNK sining sintezi ham ikki zarrachali virus DNK sining 
sintezi kabi amalga oshiriladi.
Nuklein kislota hosil bo`lishi jarayonini kuzatib, aniqlandiki, har bir 
sintezlanishda uch muhim faktor: 
nusxa ko`chiriladigan ona zanjircha matritsa: 
yangi 
zanjirlar 
tuzilishida 
qurilish 
materiali 
sifatida 
ishlatiluvchi
dezoksiribonukleozitrifosfatlar-substrat: 
dezoksiribonukleozitrifosfatlarni bir-biriga matritsaga moslab beruvchi fermentlar 
bo`lishi shart: 
Sintezlanish juda murakkab jarayon bo`lib, yuqorida aytib o`tilgan har bir 
faktorlarning yaratilishi bir qancha bosqichlarda amalga oshiriladi. Masalan, T-2 
bakteriofagi ikki zanjirchali DNK sining sintezida ishtirok etuvchi substrat-
dezoksi-5 oksi metiltsitidinmonofosfatni (d-OMTsMF) virus bilan kasallanmagan 
hujayrada uchraydi. Ammo hujayra virus bilan kasallanishi bilanoq unda d-TsMF 
dan d-OMTsMF ni hosil qilishda qatnashuvchi ferment-oksmetilaza paydo 
bo`ladi, ya'ni bu ferment virus DNK sinteziga zarur d-OMTsTF ni d-TsTF dan 
tayyorlab beradi.
Haqiqatdan 
ham 
virus DNK sostavi tekshirilsa, unda hujayrada 
uchramaydigan yangi d-OMTsMF ni uchratish mumkin. Xuddi shuningdek boshqa 
subtratlar ham virus DNK sintezida ishtirok etishdan avval, har xil o`zgarishlarga 
uchraydi. Shu xil subtratlarni hosil qilish uchun esa hujayrada virusga xos bo`lgan 
yangi fermentlar kerak bo`ladi.
 
Bu fermentlar virus DNK sidagi informatsiyaga 
asosan yaratiladi va ular virus DNK si sintezida ishtirok etadigan substratlar hosil 
qiluvchi fermentlar deb ataladi. 
Bulardan tashqari, DNK sintezida bevosita ishtirok etuvchi DNK-polimeraza, 
polinukleotidligaza hamda endonukleaza kabi fermentlar ham
 
mavjud. Ularning 
vazifasi substratlarni bir zanjirga ulash (DNK-polimeraza) etishmagan bog`larni 

---

ulash (endonukleaza) dan iborat bo`lib, ular virus DNK sintezi fermentlari deb 
ataladi. 
Virus DNK si sintezi uchun substrat hosil qilishda ishtirok etuvchi fermentlar, 
struktura oqsillari hujayra oqsillari kabi ribosomalarda sintezlanadi. Hujayradagi 
transport RNK lar ulardagi aminokislotalarni virus informatsion RNK sidagi (RNK 
tutuvchi viruslarda i-RNK vazifasini bir zanjirli virus RNK sining o`zi bajaradi) 
shifrga asosan, bir zanjirga ulab, oqsil molekulasini shakllantiradi. 
Hujayraning turli qismlarida bir vaqtda hosil bo`lgan nuklein kislota va 
oqsillarning "o`z-o`zidan" (somosborka) qo`shilishi natijasida virus zarrachalari 
etiladi. "O`z-o`zidan" qo`shilish virus oqsiliga xos xususiyatdir. Agar virusning 
toza preparatidan ajratib olingan oqsil muayyan bir sharolitda probirkada tutilsa, 
ma'lum vaqtdan so`ng bu oqsillar virusga o`xshash (ammo nuklein kislotasiz) 
tayoqchasimon forma hosil qiladi. Ammo ularning uzunligi har xil bo`ladi. Chunki 
bu zarrachalar uzunligini boshqarib turuvchi faktor-virus lukleotin kislotasining 
o`zidir. Virus orqali nuklein kislotasini toza holda ajratib olib, ularni qayta 
qo`shilsa, uzunligi virus uzunligiga teng, kasallantirish qobiliyatiga ega virus 
zarrachalarini hosil qilish mumkin. Demak, virus formasini hosil qilish xususiyati 
oqsilga kasallantirish va uzunligini boshqarish esa nuklein kislotaga xos 
xususiyatlardir. Hozirgi vaqtda bir virus oqsilini olib, uni boshqa virusning nuklein 
kislotasiga qo`shish orqali "gibrid" virus zarrachalari olinmoqda. Masalan, arpada 
chiporlanish kasalligi virusi RNK siga qo`shilsa, sharsimon "gibrid" virus hosil 
bo`ladi: "gibrid" virus bilan o`simlik kasallantirilsa, tayoqchasimon tamaki 
chiporlanish kasalligivirusi zarrachalari paydo bo`ladi. Chunki "gibrid" virusidagi
RNK tamaki chiporlanish kasalligi virusidan ajratib olingan. Bu esa, o`z navbatida, 
irsiyatni belgilaydigan asosiy faktor nuklein kislota ekanligini tasdiqlaydi. Demak, 
yuqorida aytilgan usulda hosil bo`lgan virus zarrachalari hujayraning yorilishi 
natijasida yoki hujayrani jarohatlamasdan undan chiqishi mumkin. O`simlikda har 
bir hujayrada to`plangan virus (yoki nuklein kislota) ikkinchisiga plazmodesmalar 
orqali o`tishi mumkin. 
Shunday qilib, viruslar hujayrasiz organizmlar bo`lib, boshqa organizmlardan 
shakli, xususiyatlarining turli-tumanligi, bu virusning har xil organizmlarda turli 
kasallik alomatlarini namoyon qilishi va ular tarkibida faqatgina bir xil nuklein 
kislotasi uchrashi bilan farq qiladi. U o`zida modda va tirik organizm 
xususiyatlarini nomoyon etadigan va faqat tirik to`qimadagina ko`payadigan hayot 
formasidir.