O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

Topografiya asoslari va kartografiyaning ahamiyati
. Topografiya hududni 
o‘rganish va o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ilmiy tekshi rish va xo‘jalik 
ishlarida muhim o‘rin tutadi. 
Ma’lum bir hudud geografik, geologik, geomorfologik va boshqa ji hatdan 
o‘rganiladigan bo‘lsa, dastlab bu hududning topografik kartasi tuzi ladi. So‘ngra bu 
karta hududni topografik jihatdan batafsil tekshirishda, uni geologik, geomorfologik, 
tuproq-o‘simlik qoplami va boshqa jihatlar dan o‘rganilganda asos bo‘lib xizmat 
qiladi. Shu kabi o‘rganish va tekshirish lar natijasida hudud to‘g‘risida turli xil 
maxsus materiallar to‘planadi. Bu materiallarni topografik kartaga tushirib maxsus 
(geologk, geomorfolo gik, tuproq-o‘simlik kartalari va boshqa) kartalar tuziladi. Bu 
kartalar o‘z navbatida, hududni yanada batafsil o‘rganishda foydalaniladi. 
Topografik karta yer yuzasiningma’lum bir vaqtdagi holatini belgi laydi. 
Biron hududning turli vaqtda tuzilgan topografik kartalarini bir-biriga taqqoslash 
natijasida bu hudud va undagi gografik obyektlarni qay darajada o‘zgarganligi 
hamda bu hududda ro‘y bergan hodisalarning o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlarini 
aniqlash mumkin. 
Hududni topografik jihatdan o‘rganish mahsuloti bo‘lgan topografik 
kartaning muhim xususiyatlaridan yana biri shuki, kartada tasvirlangan hududga 
bormasdan turib usha hudud bilan tanishish va uni o‘rganish, u yerdagi turli geo 
grafik obyektlarni tekshirib, ularning soni hamda sifati to‘g‘risidagi mukam mal 
ma’lumotlarni olish mumkin. Topografik kartani o‘rganish natijasida tabiiy va 
iqtisodiy-ijtimoiy geografik obyektlarning joylashishi, o‘zaro aloqasi, bir-biriga 
bog‘liq ekanligi hamda tarqalish qonuniyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi. 

---

Mamlakatimz milliy iqtisodiyotining bozor iqtisodiy munosabatla ri asosida 
rivojlanayotgan bir davrda xo‘jalik tizimlarini to‘g‘ri tashkil etishda topografiyaning 
ahamiyati ayniqsa kattadir. Yangi shahar va zamono viy qishloqlarning bosh planini 
tuzish va ularni barpo etish, sanoat kor xonalarini qurish, kommunal xo‘jalik hamda 
gidrotexnik inshootlarni loyihasini tuzish, shuningdek, chiziqli inshootlar – temir 
yo‘l va tosh yo‘llari, kanallar, gaz quvur lari va boshqalarning trrassalarini 
loyihalash, tuzilgan loyihalarni joyiga ko‘chirish, suv havzalarining maydonlarini 
aniqlash kabi ishlar topografik kartalarda bajariladi. 
Qishloq xo‘jalik ishlarida, chunonchi, bo‘z va qo‘riq yerlarni o‘zlashti rishda, 
fermerlar uyushmasi yeralridan, qishloq xo‘jalik mashinalaridan unumli foydalanish 
kabi ishlarda ham topografik karta ishlatiladi. 
Dengiz va havo navigatsiya ishlarida topografik kartaning ahamiyati katta. 
Topografik kartalar mamlakamiz mudofaa qobiliyatini oshirish vosi talaridan 
biridir. Bu kartalardan taktik, strategik masalalarni hal qi lishda va boshqa harbiy 
ishlarda ham foydalaniladi. 
Umuman topografik kartadan mamlakatimiz xalq xo‘jaligining barcha 
tarmoqlarida keng foydalaniladi. Binobarin, topografik kartani bilish va undan o‘z 
faoliyatida foydalana olish, qaysi kasb egasi bo‘lishidan qat’y nazar, hamma uchun 
zarurdir. 
Lekin bu yerda shuni ham ko‘rsatib o‘tish kerakki, hozirgi zamon topo grafik 
kartalarining xususiyatlari, mavzuni va ulardan foydalanish usul lari ancha 
murakkab bo‘lib, kartani bilish uchun uni muntazam ravishda o‘rganib borish lozim. 
Kartani bilish to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlar o‘rta maktabda beriladi. 
Maktabda tarix, ayniqsa geografiya fanlarini o‘qitish jarayonida kartadan o‘quv 
quroli sifatida foydalaniladi. Ma’lumki geografiyani kar tasiz o‘rganib bo‘lmaydi. 
Geografiyaga doir barcha o‘quv qurollari orasida karta eng muhim o‘rin tutadi. 
Karta ko‘rsatmali qurol emas balki hudud to‘g‘risidagi geografik bilimlarning boy 
manbai hamdir. 
Mamlakatimiz 
hukimatining 
qarorlari 
va 
prezidentimiz 
asarlarida 
o‘quvchilarning kartani bilishi naqadar zarur ekanligi bir necha bor qayd etilgan. 
O‘quvchilarni kartani bilishga va undan foydalana olishga o‘rgatish umuman, ularni 
dastlabki topografik ma’lumotlar bilan qurollantirish o‘quvchilarga kasbiy ta’lim 
berish, shuningdek, ularni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish formalaridan biridir. 
O‘quvchilarning topografiyadan dastlabki bilimga ega bo‘lishi, ayniqsa, hozirgi 
vaqtda katta axamiyatga ega. Chunki o‘quvchilarnin ko‘pchilik qismi tyanch o‘rta 
maktabni va kasb hunar kol lejlarini bitirib chiqqach, xalq xo‘jaligining turli 
tarmoqlarida ishlay dilar, harbiy xizmatda bo‘ladilar. Bu yerda hududni topografik 
jihatdan o‘rganishga, topografik karta va plan bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. 

---

Maktabda o‘quvchilarga topografiyadan daslabki bilim berish geografiya 
o‘qituvchisi zimmasiga tushadi. Bu vazifani maqsadga muvofiq bajarish uchun, 
albatta , o‘qituvchining o‘zi topografiyadan yetarli hajimda bilim va malakaga ega 
bo‘lishi kerak. Ana shunga ko‘ra geografiya, geografiya va iqtiso diy bilim asoslari 
va tarix ixtisosliklari o‘quv planiga boshqa fanlar bi lan bir qatorda topografik 
kartani o‘rganish bo‘yicha mavzular kiritilgan. 
Tayanch o‘rta maktablarning geogrfiya dasturlarida topografik kartani 
o‘rganish va plan olishga doir mavzular bor. Bu mavzularni ilmiy va uslu biy 
jihatdan to‘g‘ri va maqsadga muvofiq o‘tishda o‘qituvchining topografiya dan olgan 
bilimi yordam beradi. Maktabda o‘lkani o‘rganish bo‘yicha ekskursiya lar 
o‘tkaziladi. Ekskursiyalarda o‘quvchilar yurib o‘tgan marshrut planini chi zadilar. 
Bu vaqtda ham o‘quvchilarga rahbarlik qilishda o‘qituvchining topografiyadan 
olgan bilimi kerak bo‘ladi. 
Hozirgi vaqtda har bir fermerlar uyushmasining tabiiy resurslarini hisobga 
olish hamda ulardan unumli foydalanish maqsadida mazkur hudud larni har 
tomonlama o‘rganish ishlari olib borilmoqda. Bunda har bir fermer yerlarining turli 
xil tabiiy va iqtisodiy kartalari tuziladi. Bunday kartalarni tuzishda ham geografiya 
o‘qituvchisi yuqori sinf o‘quvchila ri bilan o‘z hissalarini qo‘shishi mumkin.
Bulardan tashqari, talabalarning topografiya asoslari predmetidan olingan 
bilimlari yuqori kurslarda o‘rganiladigan geografiya fanlarini puxta o‘zlashtirish 
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Shunday qilib, topografiya asoslari va kartografiya o‘rta maktab geografiya 
o‘qituvchisini tayyorlash sistemasida muhim ahamiyatga egadir.