Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Ritm, sur’atni tarbiyalash.
N utq sur’ati nutqning tezlik darajasidir. N utq ritmi esa bo‘g‘inlar 
so‘zlaming vaqt jihatidan bir m e’yorda navbatlashib kelishidir.
Shuni alohida ta ’kidlash joizki, kichik sinflardagi o ‘quvchilaming 
ko‘pchiligini ifodali o ‘qishi, intonatsiyalari (V.A. Artemov) juda kuchsiz 
ko‘zga tashlanadi. U larning nutqi monaton intonatsiyalari kambag‘al, 
keraksiz to ‘xtalishlami qoMlash bilan xarakterlanadi. Qo‘zg‘aluvchan 
aqli zaif bolalarda o‘ta tezlashgan nutq kuzatiladi. Impulsiv shoshqaloq, 
bezovta bo‘lgan bu bolalar o ‘z fikrlarini tashkillashtira olmaydilar va 
o‘z nutqlarini nazorat qila olmaydilar. 0 ‘quvchilaming bunday nutqini 
xarakterlab М.Ғ. Gnezdilov so‘zlar oqimi va chalkash tovushlarda oxiriga 
yetmagan va aytilmay qolgan, deb yozgan. Aqli zaif bolalarning boshqa 
torm ozlangan uyatchan yoki b o ‘shashgan qismida nutq potologik 
sekinlashgan bo‘ladi. U lar past, sekin, xuddi tili zo‘rg‘a harakatga 
kelayotgandek so‘zlami ch o ‘zib gapirishadi.
N utq tempining buzilishi bolani atrofdagilar bilan aloqa bog‘lashga, 
ularga qaratilgan nutqni tushunishga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi.
Aqli zaif bolalarni ifodali gapirishga o ‘rgatish borasida tizim li 
yo‘naltirilgan ish olib boradi. Shuni sezish mumkinki, aqli zaif bolalar 
ko‘p holda pedagogga taqlid qilishadi. Shuning uchun pedagogning 
nutqi aniq, ravon b o ‘lishi kerak.
Aqli zaif bolalar nutqning intonatsion tomonini chuqur egallashi, 
undan foydalanishga harakat qilishlari uchun ta’lim jarayonida turli xil 
usullardan foydalanadi. Bularga yod olingan she’mi ifodali o‘qish, rollaiga 
bo‘lib o ‘qish, qiyin bo‘lmagan ertaklami sahnalashtirish, bir jumlani

---

hissiyotga berilib o ‘qish (qrquv bilan, xursandchilik bilan) va hokazolar.
Maxsus korreksion ish aqli zaif bolalar nutq tempini normallashtirish 
uchun olib boriladi. N utq tempi tezlashgan bolalar bilan defektolog 
m a’lum darajada bosiq, sekinroq gaplashadi.
Agar bolalar nutq tempi keskin sekinlashgan boisa, birinchi navbatda 
boiayotgan voqealarga qiziqish uyg‘otish, faol muloqotga kirishishi 
shakllantiriladi.
Korreksion ishni amalga oshirish jarayonida aqli zaif bolani o ‘z 
nutqidagi kamchilikka tanqid bilan qarashga, shundan keyin shu 
kamchiliklami bartaraf etishga o ‘z xohish istagi bilan harakat qilishga 
o ‘rgatish kerak.
N utq ritmining buzilishi nafas olishning takomillashmaganligidan, 
lozim b o ig a n so‘zni darhol topa olmaslikdan kelib chiqadi. Bolalarda 
nutq sur’atini va ritmi to‘g‘ri tarkib topish uchun ulaming tevarak- 
atrofidagi kattalar aniq hamda osoyishta so‘zlashlari lozim.
Maktab yoshidagi bolalarda to‘g‘ri ritm va sur’atni tarbiyalash uchun 
tanish she’rlami doira va chapak sadolari ostida o ‘qish, ashulali o ‘yinlami 
ohista sur’atda to‘xtam bilan aytib o‘ynash, musiqa mashg‘ulotlarida ashula 
aytish harakati bilan she’rlar o‘qish va boshqa usullardan foydalaniladi.
Ovozning bunday sifatini (kuchli va baland-pastligini) tarkib toptirish 
uchun tushuntirish metodidan, masalan, kichkintoylarga nima uchun 
uyqu xonasida sekin gapirish kerakligini, katta guruhlarda, masalan: 
«Katta qurilishga ekskursiya» singari hikoyalami tushuntirish orqali 
foydalanish lozim.
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning bo‘g‘zi kattalarnikiga 
qaraganda qisqa, tovush pardalari ingichka va qisqa, o ‘pkasi kichkina 
b o iad i. Shuning uchun ham ulaming ovozlari past, kuchsiz, biroz 
chinqiroq, nutqi esa bir ohangdadir. Defektologning m uhim vazifasi 
bolalar ovozini saqlashdan iborat b o iib , bolalar uchun zararli shovqin- 
suronga qarshi kurashish, bolalarni sovuq va nam havoda ashula 
aytishlariga y o i qo‘ymaslik kerak.
Ovozni tarbiyalashda turli mashqlardan foydalaniladi.
Ovoz kuchining rivojlanishi un paychalar ostidagi havo bosimining 
darajasiga, un paychalarining zichligiga bogiiq. Ovoz kuchini o ‘zgartira 
bilish nutqning ifodalilik vositalaridan biridir. Bolani baland ovozda, 
lekin baqirmasdan, aniq, ovozining kuchini sekin-asta o ‘zgartirgan holda 
gapirishiga, baland ovozdan o ‘rta va sekin ovozga o ‘tish va aksincha, 
o ‘rta ovozdan baland ovozga o ‘tishga o ‘rgatish lozim.

---

Ovoz balandligini o ‘zgartirish, rivojlantirish nutqning ifodalilik 
vositalaridan biridir.
Ovoz balandligini rivojlantirish uchun ovoz diapazonini kengay- 
tiruvchi modulatsiyasini, ya’ni ovoz tembrini rivojlantiruvchi mashqlar 
bajariladi.
Ovoz tem bri o g ‘iz-b urun-hiqildoq rezon ato rin in g faoliyatiga, 
tuzilishiga va funksiyasiga bog‘liq.
Og‘iz-burun-hiqildoq rezonatorining barcha qismlari o ‘zaro muvofiq 
holda ishlaganida ovoz jarangli, tekis, aniq, mustahkam va chidamli 
bo‘ladi.
Ovoz tembri ustida ishlashda quyidagi vazifalar hal qilinadi:
a) ovozning jarangliligini hosil qilish;
b) bo‘yin va bo‘g‘iz muskullarini bo‘shashtirish yo‘li bilan tomoqning 
va ovozning qisilishini yo‘qotish;
d) ovoz chiqarish uchun to ‘siq bo‘layotgan holatlam i yo‘qotish;
e) ovozning tekisligi, turg‘unligini hosil qilish;
f) ovozning chidamliligini hosil qilish, ya’ni ovoz nagruzkasini qancha 
davom etishdan qat’i nazar jaranglanish sifatini saqlash.
Ovozdan foydalanish xarakteri va unga baho berish kishilar bilan 
aloqa m unosabati uchun m uhim dir. C hunki ovozning ifodalilik 
darajasiga qarab odamning ruhiy holatini aniqlash mumkin.
Ovoz kuchini boshqara olish m alakasini va ovoz balandligini 
rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlardan nam una keltiramiz.