"iqtisodiyot va menejment "

Mutlaq ozod qilish
korxonaning aylanma mablag’larga bo`lgan ehtiyojini 
kamaytirishni tavsiflaydi hamda mavjud resurslardan ratsional foydalanishga oid turli 
tashkiliy-texnik chora-tadbirlar hisobiga amalga oshiriladi. 
Nisbiy ozod qilish
aylanma mablag’lari hajmining o`zgarishi hamda sotilgan 
mahsulot hajmining o`zgarishini aks ettiradi. Uni aniqlash uchun hisobot yilida 
aylanma mablag’larga ehtiyojni, mahsulotni mazkur davr mobaynida sotish bo`yicha 
haqiqiy aylanish hamda o`tgan davrdagi aylanishni (kunlarda) inobatga olgan holda 
hisoblash zarur. Ular o`rtasidagi farq ozod qilingan vositalar miqdorini beradi. 
Nazorat savollari: 
1.
Asosiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlari deganda nimani tushunasiz? 
2.
Asosiy fondlar eskirishi turlari va sabablari nimadan iborat? 
3.
Fond samaradorligi nima va u nima uchun qo`llaniladi? 
4.
Ishlab chiqarish quvvati deganda nima tushuniladi? 
5.
Aylanma mablag’lar deganda nimani tushunasiz? 
6.
Me’yorlashtiriluvchi va me’yorlashtirilmaydigan aylanma fondlar nima? 
7.
Aylanish koeffitsiyenti qanday aniqlanadi? 
8.
Aylanish davri deganda nimani tushunasiz? 
Tayanch iboralar: 
asosiy fondlari, baholash, asosiy fondlar eskirishi, 
amortizatsiya, fond sig’imi, fond qaytimi, ishlab chiqarish quvvati, aylanma 
mablag’lar, aylanma aktivlar, aylanma fondlar, muomala fondlari, moddiy resurslar, 
material sig’imi, me’yorlashtiriluvchi aylanma fondlar, me’yorlashtirilmaydigan 
aylanma fondlar, aylanish koeffitsienti, aylanish tezligi. 
 

---

93 
IV BOB. Sanoat tarmoqlari korxonalarida ishlab chiqarish xarajatlari, 
mahsulot tannarxi va narxi. 
4.1. Sanoat tarmoqlari korxonalarining ishlab chiqarish xarajatlari.
Xarajat – 
mahsulotni ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) va uni sotish hamda 
ish haqi to’lashga sarflanadigan mablag’lar yig’indisidir.
Xarajat tarkibiga: mahsulot (xizmat tannarxi); ma’muriy xarajatlar; ijara va foiz 
to’lovlari; ish haqi va soliqlar kiradi. Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy 
va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxona xarajatlari o`z ichiga: 1) mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi; 2) davr xarajatlari, 3) moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar, 4) 
favqulotda zararlarni oladi. 
Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta 
salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab 
chiqarish qanchaga tushishini ko`rsatadi, ya`ni mahsulotning ishlab chiqarish 
tannarxini tashkil qiladi. Korxonalar, shuningdek, mahsulotni sotish bo`yicha 
xarajatlarni, ya`ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, 
saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarini ham amalga oshiradilar 
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy 
mazmuniga ko`ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi: 

moddiy xarajatlar; 

asosiy fondlar amortizatsiyasi; 

mehnatga haq to`lash bilan bog’liq bo`lgan xarajatlar; 

ijtimoiy ehtiyojlarga mo`ljallangan xarajatlar; 

boshqa xarajatlar. 
Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo`lib, 
umumiy xarajatlarning 60 - 80 foizini tashkil qilishi mumkin.