"iqtisodiyot va menejment "

 
6.4. Sanoat tarmoqlari korxonalarida mehnat motivatsiyasi. 
Motivatsiya
– bu o`zini va boshqalarni shaxsiy yoki tashkilot maqsadlariga 
erishish uchun faoliyat yuritishga yo`naltirish jarayoni. Ruscha-o`zbekcha lug’atda 
motivatsiya tushunchasi biror ish yoki harakatning yuzaga kelishiga sababchi bo`lgan 
motivlar, dalillar, isbotlar, bahonalar, vajlar yoki sabablar majmui ma`nosida talqin 
etiladi.
1
Bu tushuncha bevosita inson omili bilan chambarchas bog’liqdir. Shu nuqtai-
nazardan: 
Motivlashtirish –
bu ruhiy omil bo`lib, shaxs faolligining manbai, sababi, 
dalili va har xil turli ehtimollaridir. U xodimlarni jonli mehnat faoliyatiga 
rag’batlantiruvchi kuchli vositadir. Boshqacha qilib aytganda motivlashtirish – bu 
kishilar faoliyatini ruhiy yo`llar bilan maqsadga muvofiq yo`naltirishdir. U muayyan 
ehtiyojni qondirish bilan bog’liq. ehtiyoj esa sabablarda namoyon bo`ladi.
Inson tirik jon sifatida ovqat yeyish, uxlash, dam olib o`z kuchini tiklash, o`zini 
issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. Mazkur ehtiyojlar moddiy, ya`ni kiyim-
kechak, oziq-ovqat, turarjoy va boshqalar shaklida ifoda etiladi. Insonning moddiy 
ehtiyojlari bilan birga ijtimoiy ehtiyojlari ham borki, bularga bilim olish, madaniy 
saviyasini oshirish, malaka, mahoratga ega bo`lish va sog’lom hayot kechirib, uzoq 
umr ko`rish kiradi. Aytilgan ehtiyojlar moddiy shaklga ega bo`lmagan har xil 
xizmatlar ko`rsatish orqali qondiriladi. Umuman: ehtiyoj odamlarni harakatga 
intiltiruvchi, qo`zg’atuvchi motivdir.
1
Ruscha-o`zbekcha lug’at. T., "O`zFA nashriyoti", 1953, 111-bet.

---

160 
Ehtiyoj tushunchasi mohiyatini ochish uchun mayl tushunchasini keltirish zarur. 
Inson juda ko`p narsalarga ega bo`lishga moyil bo`ladi. Boshqacha qilib, maylni 
xoxish, istak kabi ifodalash mumkin. Shunday qilib, ehtiyojlar, bu – insonga ayni 
damda fiziologik va psixologik jihatdan nimaningdir yetmasligidir. Mazmunli 
motivatsiya nazariyasi umuminsoniy ehtiyojlarni turkumlashga harakat qildi, ammo 
shuni aytish kerakki, barcha ehtiyojlarni aniq turkumlash mumkin emas. Hozirgi 
kunda ko`pgina psixologlar ikki xil ehtiyojlar turkumi mavjudligini tan olishgan. 
Bular birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar. Birlamchi ehtiyojlar o`z tabiatiga ko`ra 
fiziologik va tug’ma bo`ladi, ikkilamchi ehtiyojlar tabiatiga ko`ra psixologik bo`ladi. 
Birlamchi ehtiyojlar genetik o`tuvchan bo`ladi, ikkilamchi ehtiyojlar yillar davomida 
vujudga keladi. ehtiyojni kuzatish va o`lchashning imkoniyati yo`q. Uning 
mavjudligini faqatgina inson hatti-harakatidan aniqlash mumkin. Psixologlar, insonni 
kuzatib shuni aniqladilarki, ehtiyojlar hatti-harakatga motiv bo`lib xizmat qiladi. 
Inson biron bir narsaga ehtiyoj sezsa, u ehtiyojni qondirishga intiladi.