Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari

---

Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari
Reja
1. Globallashuv - yangi falsafiy mavzu. Globallashuv hodisasi
va globalistika
2. Global muammolarning turli darajalari.
3.2017-2021 yillardagi O’zbekistonni yanada rivojlantirish
bo’yicha xarakatlar strategiyasida global muammolarning
tavsifi.
4. Global muammolarini hal qilishda xalqaro kuchlar birlashuvi;
umumiy va xususiy manfaatlari.

---

Bugungi kunda zamonamizning global muammolari deb ataluvchi
muammolar haqida eshitmagan odamni uchratish qiyin. Bu
muammolarga demografik, energetik, xom ashyo muammolari,
urush va tinchlik muammosi, ekologiya va boshqalar kiradi.
Albatta, ushbu muammolar ilgari ham mavjud edi, lekin faqat XX
asrdagina ular global muammolarga aylandi. Insoniyat tarixida
mavjud bo’lgan oldingi shunga o’xshash muammolardan ular
shunisi bilan farq qiladiki, mazkur muammolar planetar
xarakterga ega. XX arsning 40-yillardayoq K.Yaspers shunday deb
yozgan: «Barcha mavjud muammolar dunyo muammolari bo’lib
qoldi, vaziyat - umum insoniyatning vaziyatiga aylandi». Bugungi
kunda dunyoda bo’layotgan har bir hodisa, u ekologik tanglik
bo’ladimi, urushmi, ochlikmi, energetik va boshqa resurslarning
kamayib ketishimi, madaniyatdagi tanglikmi yoki demografik
tanglikmi bundan qat’iy nazar ular endi lokal, mahalliy, milliy
muammolar bo’lib qolmay planeta miqyosidagi global xususiyat
kasb etmoqda.
Global muammolar - bu shunday muammolarki, ular butun
insoniyatning manfaatlariga daxl qiladi, uning kelajagiga xavf
soladi hamda ular butun xalqaro hamjamiyatning ishtiroki
bilangina hal etilishi mumkin.
XX asrgacha mavjud bo’lgan muammolar hyech qachon butun
planeta hamjamiyatining mavjudligiga xavf solmagan. Global
muammolar XX asr mahsulidir va ularning paydo bo’lishi inson
faoliyati bilan bog’liq. Global muammolarning paydo bo’lishining
sababi inson faoliyati bilan bugungi tabiatdagi va jamiyatdagi
ahvol o’rtasidagi qarama-qarshilikning o’sib borishidir.

---

Ushbu sabab, o’z navbatida bir qator ichki sabablarga bo’linadi:
«jamiyat-tabiat» tizimidagi qarama-qarshiliklar bilan bog’liq
sabablar.
Jamiyatning o’zining ichidagi ijtimoiy tuzilmalar (individlar, ijtimoiy
guruhlar, davlatlar va xalqaro tuzilmalar) o’rtasidagi qarama-
qarshilik bilan bog’liq sabablar.
Ushbu sabablarning mohiyati nimadan iborat?
1. XX asrgacha tabiiy boyliklarni o’zlashtirish va tabiatga ta’sir
ko’rsatish lokal xususiyatga ega edi. XX asrda insonning xo’jalik
faoliyati planetar miqyoslarga ko’tarildi. Tabiatga tushuvchi
antropogen yuklar shu qadar ko’paydiki, ular yangi geologik
kuchga aylandi. (V.I.Vernadskiy). Bu kuch planetaning butun
qiyofasini o’zgartirishga, biosferada ortiga qaytmas sifat
o’zgarishlariga olib kelishga qodir. Bu o’rinda ozon qatlamining
buzilganligi yoki tropik o’rmonlarning yo’q qilinganligini eslashning
o’zi kifoya. Vaziyat shundayki, insonning o’zining yashab qolishi
haqidagi masala kun tartibiga qo’yilgan.
2. Ijtimoiy rivojlanishidagi notekislik, mustamlakachilik,
shuningdek, dunyo boyliklarini iste’mol qilishi va taqsimlashdagi
adolatsizlik shunga olib keldiki, boy va kambag’al mamlakatlar
paydo bo’ldi. Bu hol sobiq mustamlaka va rivojlanayotgan
mamlakatlarning qoloqligi va shu bilan bog’liq bo’lgan ochlik,
savodsizlik kabi global muammolarni tug’dirdiki, bu o’z navbatida
insoniyat oldiga ana shu uzilishni yo’qotishga qaratilgan yangi
tartibni yaratishdan iborat global muammoni qo’yadi.
Ijtimoiy rivojlanishdagi ana shu notekislik urushlarga ham sabab

---

bo’ldi. Biroq XX asrgacha davlatlar o’rtasidagi nizolar va ularning
oqibatlari lokal-mintaqaviy xususiyatga ega edi. XX asr jahon
urushlarini yuzaga keltirdi. Hozirgi qurol-yarog’larning xususiyatini
hisobga oladigan bo’lsak, uchinchi jahon urushi yuz bergudek
bo’lsa, bo’lsa, butun insoniyat yo’q qilinishi masalasi paydo bo’ladi.
Shu sababli xalqlar va davlatlarning tinch-totuv yashashlari
insoniyatning global muammosiga aylanib qolmoqda.
Inson sivilizasiyasining butun tarixi, taassuf bilan qayd etish
lozimki, urushlar tarixidan iborat. Urush uzoq vaqt davomida zarur,
muqarrar va hatto insoniyatning rivojlanishi uchun foydali hodisa
sifatida qarab kelindi. Buni tasdiqlovchi ko’plab dalillar N.
Makiavelli, F.Venon, T.Gobbs, J.Prudon, F.Nisshe va
boshqalarning ishlarida saqlanib qolgan.
Aholi o’sishning keskin pasayishi bir qator Osiyo mamlakatlarida,
shuningdek Latin Amerikasi mamlakatlarida (shu jumladan
Yaponiya, Koreya, Janubiy Koreyada) kuzatilmoqda.
Demografik muammo misolida butun global muammolarning
o’zaro aloqasini yaqqol ko’rish mumkin. Ortiqcha aholi atrof-
muhitga bo’lgan salbiy ta’sirning kuchayishni anglatadi: suv va
havo sifati yomonlashadi (xususan tez o’sayotgan shaharlarda),
yer unumdorligi pasayadi, sanoat va maishiy chiqindilar ko’payadi,
ya’ni ekologik vaziyat keskin yomonlashadi. Aholi soni qancha
ortib borsa, uning hayoti va faoliyati uchun energiya, xom-ashyo,
oziq-ovqat shunchalik ko’p talab etiladi. Buning mantiqiy nihoyasi
esa energetik, xom-ashyo, oziq-ovqat muammolarining
keskinlashuvidir.
Aholining ortiqchaligi, ko’p hollarda nizolar va urushlar keltirib

---

chiqaruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi. 1945 yildan keyin yuz
bergan ko’pchilik urushlarning aynan «uchinchi dunyoda», ya’ni
rivojlanayotgan mamlakatlarda, keskin shakldagi demografik
muammolar mavjud bo’lgan davlatlarda yuz berganligi bejiz emas.
Demografik muammo quyidagi boshqa muammolar bilan
chambarchas bog’liqdir:
ko’plab kasalliklarning tarqalishi muammosi (yuqumli kasalliklar,
SPID va hokazo);
qashshoqlik, pauperizasiya, aholining katta qismining
kambag’allashuvi muammolari;
ish bilan band bo’lmaganlarning ko’payishi muammosi;
jinoyatchilik va antiijtimoiy xulq-atvorning boshqa shakllari
(fohishalik, ichkilikbozlik, giyohvandlik va boshqalar);
ta’lim va ijtimoiy ta’limot muammosi;
madaniyat va axloqni saqlash muammolari va boshqalar.
Bu o’tmishdagi barcha mutafakkirlar urushni xuddi shunday qabul
qilgan degani emas. Erazm Rotterdamskiy, J.J.Russo, I.Kant,
M.V.Lomonosov va boshqa ko’plab mutafakkirlar urushga qanday
munosabatda bo’lganlari yaxshi ma’lum. XIX-XX asrlarda tinlik
uchun kurash pasifizm, ya’ni urush va militarizm bilan bog’liq
barcha narsalarni to’liq inkor etish tusini oldi.
Ta’kidlab o’tish zarurki, asrdan asrga urushlar tobora dahshatliroq
va qirg’in bo’lib borgan. Yevropada XVII asrda urushlarda 3 million
odam halok bo’lgan, XIX asrda - 5,2 mln (ularning 2 mlnga yaqini

---

Napoleon urushlarida). XX asr bu borada barcha asrlarni ortda
qoldirdi. Birinchi jahon urushida 10 millionga yaqin, ya’ni ilgarigi
200 yil davomida yuz bergan urushlarda qancha odam o’lgan
bo’lsa shuncha kishi halok bo’ldi. Ikkinchi jahon urushi 60 million
kishining yostig’ini quritdi. Unda 61ta davlat ishtirok etdi va
mustamlakalarni ham hisobga olganda Yer shari aholisining
80%ni qamrab oldi. Jangovar harakatlar Yevropa, Osiyo,
Afrikaning 40 ta davlati hududida, to’rtta okeanning
akvatoriyalarida olib borildi.
Ommaviy qirg’in qurollarining turlarining rivojlantirilishi (yadroviy,
vodorod, neytron, kimyoviy, bakteriologik va hokazo) shunga olib
keldiki, bugungi kunda to’plangan qurol-yarog’lar zahirasi
insoniyatni hamda sayyoramizdagi jami mavjudotlarni bir necha
marta yo’q qilish uchun yetarlidir. Aytish mumkinki, urush va
tinchlik muammosi - bu «zamonaning tarixiy jihatdan birinchi
global muammosidir va hozirga qadar global muammolar
ro’yhatida birinchi o’rinda turuvchi eng xavfli va orqaga surib
bo’lmaydigan muammo bo’lib qolmoqda». «Sovuq urushning»
tugatilishi, bloklarning harbiy-siyosiy qarama-qarshiligining
bartaraf etilishi, xalqaro vaziyatning umumiy yaxshilanishi urushni
ongli ravishda boshlanish xavfini
Ijtimoiy rivojlanishdagi ana shu notekislik urushlarga ham sabab
bo’ldi. Biroq XX asrgacha davlatlar o’rtasidagi nizolar va ularning
oqibatlari lokal-mintaqaviy xususiyatga ega edi. XX asr jahon
urushlarini yuzaga keltirdi. Hozirgi qurol-yarog’larning xususiyatini
hisobga oladigan bo’lsak, uchinchi jahon urushi yuz bergudek
bo’lsa, bo’lsa, butun insoniyat yo’q qilinishi masalasi paydo bo’ladi.
Shu sababli xalqlar va davlatlarning tinch-totuv yashashlari

---

insoniyatning global muammosiga aylanib qolmoqda.ancha
kamaytirdi. Biroq uning tasodifan boshlanib ketish xavfi saqlanib
qolmoqda. Shu sababli ushbu global muammo faqat global
qurolsizlanish va birinchi navbatda, ommaviy qirg’in qurollarining
yo’q qilinishi orqali hal etilishi mum
Ilgari ma’lum bo’lgan global muammolar (demografik, ekologik,
oziq-ovqat va hokazo) bilan bir qatorda XX asr oxirida va XXI asr
boshida global muammolar xususiyatiga ega bo’lgan yangi
xavflari yuzaga keldi: xalqaro terrorizm, xalqaro uyushgan
jinoyatchilik va boshqalar.
Ana shunday o’ziga xosliklar tufayli global muammolarni xalqaro
hamjamiyatning ishtirokisiz hal qilish mumkin emas. Ularni hal
etishning zarur sharti insoniyatning yakdilligi bo’lib, bu o’z
navbatida integrasiyaning o’sishi va jahon hamjamiyatida bir-birini
tushunishning ortib borishini taqozo qiladi.
Global muammolar paydo bo’lgan paytdan boshlab olimlar,
siyosatdonlar, ijtimoiy va xalqaro tashkilotlar e’tiborini jalb etdilar.
Shu munosabat bilan global rivojlanishning turli-tuman matematik
va kompyuter modellari va prognozlari yuzaga kela boshladi.
Ijtimoiy rivojlanishdagi ana shu notekislik urushlarga ham sabab
bo’ldi. Biroq XX asrgacha davlatlar o’rtasidagi nizolar va ularning
oqibatlari lokal-mintaqaviy xususiyatga ega edi. XX asr jahon
urushlarini yuzaga keltirdi. Hozirgi qurol-yarog’larning xususiyatini
hisobga oladigan bo’lsak, uchinchi jahon urushi yuz bergudek
bo’lsa, bo’lsa, butun insoniyat yo’q qilinishi masalasi paydo bo’ladi.
Shu sababli xalqlar va davlatlarning tinch-totuv yashashlari
insoniyatning global muammosiga aylanib qolmoqda.

---

Ilgari ma’lum bo’lgan global muammolar (demografik, ekologik,
oziq-ovqat va hokazo) bilan bir qatorda XX asr oxirida va XXI asr
boshida global muammolar xususiyatiga ega bo’lgan yangi
xavflari yuzaga keldi: xalqaro terrorizm, xalqaro uyushgan
jinoyatchilik va boshqalar.
Ana shunday o’ziga xosliklar tufayli global muammolarni xalqaro
hamjamiyatning ishtirokisiz hal qilish mumkin emas. Ularni hal
etishning zarur sharti insoniyatning yakdilligi bo’lib, bu o’z
navbatida integrasiyaning o’sishi va jahon hamjamiyatida bir-birini
tushunishning ortib borishini taqozo qiladi.
Global rivojlanish modellari
Global muammolar paydo bo’lgan paytdan boshlab olimlar,
siyosatdonlar, ijtimoiy va xalqaro tashkilotlar e’tiborini jalb etdilar.
Shu munosabat bilan global rivojlanishning turli-tuman matematik
va kompyuter modellari va prognozlari yuzaga kela boshladi.
XX asrning 70-yillarida olimlar, biznesmenlar va siyosatchilarni o’z
safida birlashtirgan nohukumat tashkilot - Rim klubi tomonidan bir
qator prognoz modellari yaratildi. Dastlabki ana shunday
matematik modellarning birinchisi faylasuf va kibernetik olim
X.O’zbekxon tomonidan yaratilgan edi. Keyingi imitasion model
(«Mir-1») Dj.Forrester tomonidan yaratilgan bo’lib, unda aholining
ko’payishi, kapital mablag’larning, tabiiy resurslar, atrof-muhitning
ifloslanishi va oziq-ovqat muammolarining rivojlanishi hamda
o’sib borishi ko’rsatilgan edi. Tez orada shu olimning o’zi
tomonidan yanada takomillashtirilgan model - «Mir-2» yaratildi.
1972 yilda D.Medouz va Massachuset texnologiya institutining bir

---

guruh yosh olimlari «Mir-3» modelini yaratdilar va mazkur model
Rim klubining «O’sib borish chegaralari» nomli ma’ruzasi uchun
asos bo’lib xizmat qildi. Model 1900 yildan 2100 yilgacha bo’lgan
davrdagi global rivojlanish jarayonlarini tasvirlar edi. Model
mualliflari shunday xulosaga keldilar: agar aholi o’sishining,
sanoatning, qishloq xo’jaligining, tabiiy resurslarni ekspluatasiya
qilishining hamda atrof-muhitning ifloslanishining asosiy
tamoyillari saqlanib qoladigan bo’lsa, insoniyat global tanglikka
duchor bo’ladi. Ma’ruza mualliflari bundan shunday xulosa
chiqaradilar: insoniyat o’sish strategiyasidan global muvozanat
holatiga o’tishi kerak. «O’sish chegaralari»da chiqarilgan xulosalar
turlicha qabul qilindi, biroq bir narsani yakdillik bilan qayd etish
mumkin: ma’ruza qizg’in munozaralarga sabab bo’ldi va jahon
jamoatchiligining diqqat e’tiborini global muammolarga jalb etdi.
Ma’ruza natijalaridan biri shu bo’ldiki, unda cheksiz iqtisodiy
o’sish haqidagi afsona fosh qilindi.
D. Medouz va J. Forresterlar modelidan farqli o’laroq,
M.Mesarovich va E.Pestellarning Rim klubiga «Insoniyat tub
burilish arafasida» nomi ostida taqdim etilgan ma’ruzasida aks
etgan modeli (1974)da dunyo mintaqaviy rivojlanishni hisobga
olgan holda ko’rib chiqiladi. Ma’ruzada bir qator mintaqaviy
tangliklar va falokatlar prognoz qilingan va shu munosabat bilan
«organik o’sish» strategiyasi taklif etilgan edi. Ushbu
strategiyaning asosiy mag’zi mintaqalarning differensiallashgan
rivojlanish haqidagi g’oya bo’lib, u insoniyatning organik bir
butunlik sifatida rivojlanishiga imkoniyat yaratishi lozimligi edi.
Rim klubiga taqdim etilgan dastlabki, miqdoriy usullarga
asoslangan ma’ruzalar bilan bir qatorda dunyoning rivojlanish

---

jarayonlarini sifat jihatdan tahlil qilishga asoslangan «Jahon
tartiblari modellarining loyihasi» doirasidagi tadqiqotlar keng
yoyildi. Bular A.Kotarining «Kelajakka qo’yilgan qadamlar», (1974),
R.Falkning «Kelajakdagi dunyolarni o’rganish» (1975),
A.Mazruining «Madaniyatlarning jahon federasiyasi» (1976),
Y.Galtungning «Haqiqiy olamlar» (1980) va «Muqobillar bor!»
(1984) kabi ishlaridir.
YuNESKO homiyligi ostida K.Doych rahbarligida «Umumjahon
modellari» loyihasi («Jahoniy modellashtirish muammolari.
Siyosiy va ijtimoiy implikasiyalar», 1977), Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish tashkiloti (IHRT) homiyligidaJ.Lezurn rahbarlik ostida
tayyorlangan «Xalqaro kelajak» loyihasi («Kelajak bilan uchrashuv:
mumkin bo’lganni amalga oshirish va ko’zda tutilmagan hollarga
tayyor bo’lish», 1974) ishlab chiqildi.
Sasseks universitetida (Buyuk Britaniya) Ch.Frimen va S.Koul
rahbarligi ostida 1977 yilda bajarilgan «Global modellar» «Jahon
kelajagi. Katta munozaralar», G.Kan rahbarligida Gudzon
institutida (AQSh) bajarilgan «Yaqinlashayotgan to’polon» (1982),
Amerika ma’muriyatining buyurtmasiga ko’ra tayyorlangan
ma’ruzalar «2000 yilning global muammolari» (1980) «Global
kelajak: harajat qilish vaqti» (1981), Umumjahon vaxtasi instituti
tadqiqotlari va boshqalar ma’lumdir.
Agar kelajakning «mumkin bo’lgan dunyolari»ning dastlabki
modellari texnokritik xususiyatga ega bo’lgan bo’lsa, keyingi
davrda global muammolarni yechish uchun jamiyatning o’zini
ijtimoiy munosabatlarini (mintaqalararo, davlatlararo) va
insonning o’zini, uning qadriyaviy mezonlarini va kundalik xulq-

---

atvorini mukammallashtirish zarurligi haqidagi fikrlar tobora
ko’proq mazkur keyinchalik paydo bo’lgan modellarga kirib
bormoqda.
XX asrning 70-yillarida olimlar, biznesmenlar va siyosatchilarni o’z
safida birlashtirgan nohukumat tashkilot - Rim klubi tomonidan bir
qator prognoz modellari yaratildi. Dastlabki ana shunday
matematik modellarning birinchisi faylasuf va kibernetik olim
X.O’zbekxon tomonidan yaratilgan edi. Keyingi imitasion model
(«Mir-1») Dj.Forrester tomonidan yaratilgan bo’lib, unda aholining
ko’payishi, kapital mablag’larning, tabiiy resurslar, atrof-muhitning
ifloslanishi va oziq-ovqat muammolarining rivojlanishi hamda
o’sib borishi ko’rsatilgan edi. Tez orada shu olimning o’zi
tomonidan yanada takomillashtirilgan model - «Mir-2» yaratildi.
1972 yilda D.Medouz va Massachuset texnologiya institutining bir
guruh yosh olimlari «Mir-3» modelini yaratdilar va mazkur model
Rim klubining «O’sib borish chegaralari» nomli ma’ruzasi uchun
asos bo’lib xizmat qildi. Model 1900 yildan 2100 yilgacha bo’lgan
davrdagi global rivojlanish jarayonlarini tasvirlar edi. Model
mualliflari shunday xulosaga keldilar: agar aholi o’sishining,
sanoatning, qishloq xo’jaligining, tabiiy resurslarni ekspluatasiya
qilishining hamda atrof-muhitning ifloslanishining asosiy
tamoyillari saqlanib qoladigan bo’lsa, insoniyat global tanglikka
duchor bo’ladi. Ma’ruza mualliflari bundan shunday xulosa
chiqaradilar: insoniyat o’sish strategiyasidan global muvozanat
holatiga o’tishi kerak. «O’sish chegaralari»da chiqarilgan xulosalar
turlicha qabul qilindi, biroq bir narsani yakdillik bilan qayd etish
mumkin: ma’ruza qizg’in munozaralarga sabab bo’ldi va jahon
jamoatchiligining diqqat e’tiborini global muammolarga jalb etdi.

---

Ma’ruza natijalaridan biri shu bo’ldiki, unda cheksiz iqtisodiy
o’sish Demografik muammo misolida butun global
muammolarning o’zaro aloqasini yaqqol ko’rish mumkin. Ortiqcha
aholi atrof-muhitga bo’lgan salbiy ta’sirning kuchayishni anglatadi:
suv va havo sifati yomonlashadi (xususan tez o’sayotgan
shaharlarda), yer unumdorligi pasayadi, sanoat va maishiy
chiqindilar ko’payadi, ya’ni ekologik vaziyat keskin yomonlashadi.
Aholi soni qancha ortib borsa, uning hayoti va faoliyati uchun
energiya, xom-ashyo, oziq-ovqat shunchalik ko’p talab etiladi.
Buning mantiqiy nihoyasi esa energetik, xom-ashyo, oziq-ovqat
muammolarining keskinlashuvidir.haqidagi afsona fosh qilindi.
D. Medouz va J. Forresterlar modelidan farqli o’laroq,
M.Mesarovich va E.Pestellarning Rim klubiga «Insoniyat tub
burilish arafasida» nomi ostida taqdim etilgan ma’ruzasida aks
etgan modeli (1974)da dunyo mintaqaviy rivojlanishni hisobga
olgan holda ko’rib chiqiladi. Ma’ruzada bir qator mintaqaviy
tangliklar va falokatlar prognoz qilingan va shu munosabat bilan
«organik o’sish» strategiyasi taklif etilgan edi. Ushbu
strategiyaning asosiy mag’zi mintaqalarning differensiallashgan
rivojlanish haqidagi g’oya bo’lib, u insoniyatning organik bir
butunlik sifatida rivojlanishiga imkoniyat yaratishi lozimligi edi.
YuNESKO homiyligi ostida K.Doych rahbarligida «Umumjahon
modellari» loyihasi («Jahoniy modellashtirish muammolari.
Siyosiy va ijtimoiy implikasiyalar», 1977), Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish tashkiloti (IHRT) homiyligidaJ.Lezurn rahbarlik ostida
tayyorlangan «Xalqaro kelajak» loyihasi («Kelajak bilan uchrashuv:
mumkin bo’lganni amalga oshirish va ko’zda tutilmagan hollarga
tayyor bo’lish», 1974) ishlab chiqildi.

---

A.Pechcheining «taraqqiyot dinidan va mexanikaning kuch-
qudratiga ko’r-ko’rona ishonishdan» voz kechish va o’z nigohini
Sharqqa qaratish zarurligi, zero «Osiyoning metafizik
madaniyatlari materialistik g’arb sivilizasiyasini ko’p narsaga
o’rgatishi mumkinligi» haqidagi takliflaridan biri g’oyat
qiziqarlidir.Hozirgi kunda ekologik muammolarning naqadar
dolzarbligini anglab yetish uchun BMTning global ekologik
ma’lumotlari (1992)dan bir qator faktlarni keltirish mumkin.
Havoning halokatli tarzda ifloslanishi, xususan yirik shaharlarda
(Parij, Madrid, Rio-de-Janeyro, Tokio, Sidney, Toronto, London,
Tegeran, Bangkok, Nyu-York va boshqalar);
Tuproq eroziyasi (tuproqning 15% allaqachon tiklab bo’lmas
darajada eroziyaga uchragan);
O’rmonlarning yo’q bo’lib ketishi (har yili 16,8 mln gektar o’rmon
kesib yuborilmoqda);
Tabiiy ofatlar oqibatlari (toshqinlar, zilzila, bo’ronlar, vulqonlar
otilishi va hokazo).
Umuman olganda ekologik muammo yadro urushini oldini
olishdan keyingi ikkinchi muammo bo’lib qoldi va vaqt o’tishi
bilanbirinchi o’ringa chiqishi ham mumkin. Kanadalik olim R.Pelke
o’zining «Envayronmentalizm va progressiv siyosatning kelajagi»
nomli ishida ta’kidlaganidek, ekologiya barcha insoniy ehtiyojlar va
istaklardan ham ko’ra fundamentalroqdir, iqtisodiy
muvaffaqiyatlar esa, bundan buyon ekologik beqarorlik uchun
to’lanadigan adekvat baho sifatida qaralishi mumkin emas.
Shunday qilib, alternativa shunday: insoniyat yohud o’z

---

sivilizasiyasini ekologiya nuqtai nazaridan modernizasiya qiladi,
yoki atrof muhit bilan birga degradasiyaga uchraydi.
Sasseks universitetida (Buyuk Britaniya) Ch.Frimen va S.Koul
rahbarligi ostida 1977 yilda bajarilgan «Global modellar» «Jahon
kelajagi. Katta munozaralar», G.Kan rahbarligida Gudzon
institutida (AQSh) bajarilgan «Yaqinlashayotgan to’polon» (1982),
Amerika ma’muriyatining buyurtmasiga ko’ra tayyorlangan
ma’ruzalar «2000 yilning global muammolari» (1980) «Global
kelajak: harajat qilish vaqti» (1981), Umumjahon vaxtasi instituti
tadqiqotlari va boshqalar ma’lumdir.