|
Dengiz yotqiziqlari
Dengiz havzalari yotqiziqlarining fatsial tahlili mazkur dengizlar
hukm surgan hududlar chegarasini belgilashga, yana shuniningdek,
bionomik zonalarni aniqlashga imkon beradi. Q irg‘oq ch izig in i
ko ‘rsatib turuvchi litoral zona chegarasini aniqlash muhim ahamiyat
kasb etadi. Quyida zamonaviy dengiz havzalaridagi bionomik
zonalarning eng xarakterli belgilari tavsifi keltirilmoqda. Ularni
bilish qadimgi geologik o ‘tmishda mavjud bo ‘lgan sedimentogenez
havzalaridagi bionomik zonalarni aktualizm usuli bilan aniqlashga
imkon beradi.
Litoral
- dengizning suv bosishi va suv qaytishi sathlari
oraligidagi zona. Organizmlarning o ‘ziga xos kompleksi bo‘yicha
litoral zonasi ekvatorga yaqin kengliklar
dengizlarida
yaxshi
ifodalangan. Ushbu zonaning vertikal qalinligi 16 metr maksimal
k o ‘rsatkichga ega, gorizontal kengligining eng katta ko‘rsatkichisi
esa dastlabki km lardir, litoralning o ‘rtacha kengligi 10-15 m
oralig‘ida. C ho‘kmalarning akkumulyatsiyasi (to‘planishi) yuz
beruvchi ushbu zonada o'sim liklar yaxshi rivojlangan bo‘ladi.
Vaqti-vaqti bilan suv qaytishi va dengiz tubining ochilib qolishi,
suvning qattiq to ‘lqinlanishi, suvning butun vertikal qalinligi
b o‘yicha y o ru g iik n i yaxshi o ‘tkazishi, cho‘kma xilining turli-
tumanligi kabi xususiyatlar litoral zonaga xosdir va zona
xususiyatlarining namoyon bo ‘lishi qirg‘oq bo‘yi quruqligining
relyefiga va iqlimiga bogiiqdir.
Zonadagi g ‘o ‘lak toshlar (galechniklar) qatlami am alda “soqov”
b o ia d i va epikontinental dengizlar qirg‘oqlari bo‘ylab kam
kuzatiladi. Q irg‘oq-to‘lqin (priboy) zonasida rivojlangan qumlar
qiya
qatlamlanganligi,
singan
va
silliqlangan
chig‘anoqlar
to ‘planganligi,
aksariyat
hollarda
katta
qalinligi
va
il
qatlamchaiarining y o ‘qligi bilan xarakterlanadi. II qatlamchalarining
hosil b o im aslig i yemirilish materiallarining doimo qayta-qayta
yuvilib turishi bilan belgilanadi.
Qirg‘oqda toiqinlarn ing kelib urilishidan himoya qilingan
joylarda hosil b o ig a n gil qatlamlari kichik qalinlikka ega, yaxshi
38
saralanmagandir (qum va graviy donalari uchrab turadi), odatda
butumlashgan bo‘ladi. Gil qatlami ichida gil g ‘o ‘laktoshlari
(“okatbishi”) uchrashi mumkin, cho‘kma yuzida esa yom g‘ir
tomchilari
izlari, turli jonivorlar,
shu jumladan, quruqlikda
yashovchi, sudralib yuruvchi jonzotlarning izlari, qurish darzliklari
va ko‘pburchaklari kuzatiladi.
Biogen y o ‘l bilan hosil b o ig a n ohaktoshlar ham litoral uchun
xosdir. Foraminiferali ohaktoshlar yirik bentos formali dengiz
jonivorlari chig‘anoqlaridan tarkib topgan. Chig‘anoqli ohaktoshlar
esa turi chig‘anoqlarning to ‘lqin kuchi ta’sirida sinishidan hosil
b o ‘lgan parchalaridan tarkib topgan. Koralli, mshankali va suv
o ‘tlaridan hosil bo ‘lgan ohaktoshlar uncha chuqur bo‘lmagan va
suvning to ‘lqinlanishi jadal kechadigan sayozliklarda qirg‘oq
riflarini hosil qiladi.
Litoralning bionomik belgilaridan biri cho‘kma tarkibida dengiz
jonivorlari bilan birga quruqlikda yashovchi hayvonlar suyaklarining
ham saqlanib qolishidir. Bundan tashqari ushbu zona uchun singan
va silliqlangan chig‘anoqlar, qumlar, graviy bo‘laklari va g ‘o ‘lak
toshlardan iborat qirg‘oq vallari, yana shuningdek, suv havzasi
qirg‘og‘iga parallel holda hamda bir tartibli joylashgan chig‘anoqlar
va organizmlarning turli qoldiqlarini qamragan yuvilish valiklari
ham xosdir.
Litoralda yashovchi dengiz jonivorlarining hayot faoliyatlari
izlari litoral zonasi cho‘kmasida go‘yoki muhrlanib qoladi. Bular
qumni o ‘yib kiruvchi dengiz qisqichbaqalari, turli chuvalchanglar,
ikkitabaqalilar va qulfsiz braxiopodalar, toshteshar ikkitabaqalilar
kabilaming
uyalari,
quruqlikda
yashovchi
umurtqalilar
va
qushlam ing yumshoq gruntda qoldirgan izlaridir. Y olg‘iz yashovchi
qisqichbaqalar uchun boshpana bo‘lib xizm at qiluvchi gastropodalar
chig‘anoqlarining m a’lum bir joylari ishqalanishdan siyqalangan
b o ‘ladi.
Litoral zona organik dunyosi havza qirg‘o g ‘ining to ‘lqin
urilishiga chidamliligi va grunt holatiga bog‘liq. Litoralning qoyali
q irg‘oqlari m o‘ylovli qisqichbaqalar bilan, yana shuningdek,
gastropodalar, krablar, polixetlar, dengiz toshbaqalari, assidiyalar,
foraminiferalar, yashil, qo‘n g ‘ir va qizil suv o ‘tlari (aksariyati
karbonat angidrid ajratuvchi), korailar, gubkalar va mshankalar bilan
qoplangan b o iad i. Kovakichlilar, gubkalar va mshankalar zonaning
quyi qismida yashaydi va rif qoyalari hosil qilishda qatnashadi.
Qumli va
il-qumli
litoralning organik
formalari
anchagina
kambag‘al, bu narsa, ayniqsa, to iq in urib turuvchi plyajlarda yaqqol
ko‘rinadi, chunki bu yerlarda asosan yuksak qisqichbaqasimonlar,
chuvalchanglar, gastropodalar va ikkitabaqalilargina kuzatiladi.
T o iq in la r sust urib turuvchi uchastkalarda organik dunyo yuqorida
sanab o ‘tilgan guruhlar bilan ifodalangan, biroq biroz ko‘proq
miqdorlarda uchraydi, bunday joylarda suv o ‘tlari paydo b o ia
boshlaydi. Baliqlar esa litoralning deyarli barcha uchastkalarida
yashaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
