Ku sh ak ova., Abduvaxqbqv a. Stratigrafiya asoslari 0 ‘quv qo‘llanma Toshkent 2020

Yonuvchi slanetslar 
aksariyat hollarda dengizning ichkarisida, 
qirg‘oqdan anchagina masofada va ayrim hollardagina dengizning 
qirg‘oq bo‘ylarida, dengiz tubi o ‘simliklari rivojlangan sayoz suvli 
zonalarida hosil bo‘ladi.
Tuzlar 
(natriy, kaliy, kalsiy va magniyning xloridlari va 
sulfatlari) arid iqlimli oblastlam ing dengizdan ajralib qolgan 
lagunalarda, yopiq suvli havzalarning sho‘r suvli muhitida cho‘kadi.
M inerallar - cho‘kma hosil bo‘lishi sharoitlari
ko‘rsatkichlari
Pirit 
va 
markazit 
yupqa 
sochilgan 
holatda 
kristallar, 
konkretsiyalar 
ko‘rinishida 
va 
organik 
qoldiqlardagi 
psevdomorfozalar shaklida uchraydi. Hosil bo ‘lishi esa dengiz 
tubida, kislorodsiz turg‘un suvlar sharoitida, serovodorodli muhitda 
yuz beradi (bunday tog‘ jinsi tarkibida bentos organizmlar qoldiqlari 
uchramaydi) yoki oksidlovchi muhitdagi ch o ‘kmada (bunda bentos 
organizmlar qoldiqlari kuzatiladi) kechadi.
Psilomelan 
va ushbu guruhning boshqa minerallari rangi 
qoradan qizil-qo‘ng‘irgacha bo ‘lgan oqmalar va tuproqsimon 
massalar k o ‘rinishida bo‘ladi. Oksidlanish zonasida hosil bo ‘ladi.
Gematit 
(temir slyudasi, qizil temirtosh) kristallar, yashirin 
kristalli v a kukunsimon massalar koYmishida uchraydi; to‘plamlar 
hosil qiladi, ko‘proq kremniyli,karbonatli va terrigen jinslarda yupqa 
sochmalar shaklida kuzatiladi. Kukun holida sarg‘ish-qo‘ng‘ir ranga 
ega. Kislorod va namlik yetarli darajada bo‘lgan m uhitda hosil 
b o ‘Iadi.
Siderit 
konkretsiyalar va qatlamchalarda yupqa sochilgan holda 
b o‘ladi. Mineral sayoz suvli lagunalar va dengiz k o‘rfazlarida, 
b a’zan anchagina chuqurliklar va psevdoabissal zonalarida, biroq 
doimo turg‘un suvli va kislorod yetarli b o im a g a n m uhitda hosil 
bo ‘lgan 
yotqiziqlar 
tarkibida 
kuzatiladi. 
B a’zan 
botqoqlik 
yotqiziqlarida ham uchraydi.
G ips minerali kristallar, konkretsiyalar va qatlamchalar shaklida 
uchraydi. Odatda lagunalarda, ba’zan esa arid iqlimli oblastlardagi 
k o ‘Ilarda hosil bo‘ladi.
21

---

Angidrit 
odatda yaxlit mayda donali to ‘plamlar hosil qilib 
namoyon bo‘ladi; arid iqlimli oblastlardagi yopiq havzalarda hosil 
bo‘ladi.
Fosforit 
minerali (apatitning tuproqsimon, am orf va mayda 
kristalli 
xillari) 
konkretsiyalarda, 
psevdomorfozalarda 
va 
qatlamlarda uchraydi. Ham arid ham gumid iqlimli oblastlardagi 
dengizlar shelf zonalarining 100 m gacha b o ig a n chuqurliklarida 
hosil bo‘ladi. Qatlam hosil qilgan fosforitlar odatda yopiq shelf 
zonalari uchun xos bo'Isa, konkretsiya shaklidagi fosforitlar esa 
faqatgina ochiq shelfda emas, ba’zan lagunalar, k o ‘rfazlar va 
bo‘g ‘izlarda ham hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Fosforitlaming 
katta to ‘plamlar shaklida kuzatilishi o ‘sha davrda quruqlikdan 
terrigen materiallar olib kelinishining sekinlashganligini ko‘rsatib 
turadi.
Vivianit 
cho ‘kindi tog‘ jinslari tarkibida temir m a’dani bilan 
birgalikda tuproqsimon massa ko‘rinishida uchraydi. Mineral 
botqoqliklarda qaytaruvchi muhit sharoitida hosil bo ‘ladi.