7 -ma’ruza. MathCad paketi va uning imkoniyatlari Reja

MASLAHAT: 
Ifodani qismini tahrirlovchi qator o`rtasida ushlab turish uchun drag-selectdan 
foydalanishingiz mumkin. 
Quyidagi misol [space]ni ishlatish orqali qisqa davrda natijaga erishiladi: 
1.
Bu boshlang`ich pozitsiya. Birgina o`zgaruvchi “d”ni ikkita tahrirlovchi qator ushlab 
turadi. 

---

2.
[space]ni bosish orqali tahrirlovchi qatorlar o`sadi, keyin ular butun mahrajni ushlab 
turadi. 
3.
[space]ni bir marta bosish orqali tahrirlovchi qatorlar yana o`sadi, shundan so`ng ular 
butun ifodani ushlab turadi. 
4.
Bu nuqtada, tahrirlovchi qatorlar boshqa uzaya olmaydi. [space]ni bosish orqali davrni 
boshlan`gich nuqtasiga qaytarildi. 
Siz bilasizki, tahrirlovchi qatorlar faqatgina mahrajda turganda oldingi sikldagi qatorlarda 
hech qanaqa oraliq pog`ona bo`lmagan. 
Tahrirlovchi qatorlar faqatgina a yoki b numeratorda bo`lgani qayda etilmagan. Bu 
shungaki, [space]ni bosgandagi tahrirlovchi qatorlarni qadamlar ketma-ketligi siklni 
boshlang`ich nuqtasiga bog`liq bo`ladi.
Siklni boshlang`ich nuqtasini o`rnatish uchun, oldin o`rgatilgandek, ifodani kerakli qismini 
bosing yoki ifodani harakatlantirish uchun kursor klavishini bosing .Kursor klavishi tahrirlovchi 
qatorlarni ifodani ko`rsatilgan yo`nalishda yurguzadi. Yodda tuting “yuqori” va “past” yoki 
“chap” va “o`ng” har doim ham aniq bo`lmaydi ayniqsa, ifoda judayam mujmal bo`lib ketsa yoki 
jamlash va boshqa ilg`or jarayonlarni o`z ichiga olsa.
Tahrirlarni bog`lash, boshqa matematik ifodalarni tahrirlashdan farq qiladi, chunki siz 
kursor klavishlarini ishlatishingiz, yoki qatorni ko`cherish uchun qatorni tashqarisiga bosishingiz 
kerak.
[space]ni bosish ifodalarda tahrirlovchi qatordagi pozitsiyani o`zgartirish qatorni yana bir 
harakterli jihati deb izohlanadi.
Operatorni o`chirib tashlash 
Ikkita o`zgaruvchi nom yoki o`zgarmasga ulangan operatorni o`cherish uchun: 
1.
Vertikal tahrirlovchi qatorni operatordan keyin joylashtiring. 
2.
[bksp]ni bosing. 
Hozir siz o`chirib tashlagan operatoringizni qayta joylashtirib yangi operatorni osonlik 
bilan ichiga o`rnatishingiz mumkin.
Maslahat
Siz operatorni tahrirlovchi qatorlarni oldin joylashtitrish va [delete]ni bosish orqali o`chirib 
tashlasingiz mumkin.
Yuqoridagi misollarda “oldin” va “keyin” nima ma`no anglatayotganligini ko`rish oson, 
chunki ifoda biz o`qiganimizdek tabiiy ravishda chapdan o`ngga oqishni o`z ichiga oladi. 
Madomiki biz tabiiy ravishda “
a bo`lingan b
” deymiz, tahrirlovchi qatorlarni bo`lish belgisidan 
“keyin” 
b
ga qo`yish shuni anglatadiki, ularni 
b 
dan oldin qo‟yish kerak. Huddi shunday 
tahrirlovchi qatorlarni bo`lish belgisidan oldin qo`yish, ularni darhol 
a 
dan keyin qo`yishni 
anglatadi. Keying misol buni aniqlashtiradi: 
1.
Vertikal tahrirlovchi qatorni bo`lish belgisidan keyin joylashtiring.
2.
[bksp]ni bosing. 
Faqat bitta obyekti bor operatorni o`chirish uchun (masalan 
): 
1.
tahrirlovchi qatorlarni operatordan so`ng joylashtiring.] 
2.
[bksp]ni bosing. 
Ba`zi jarayonlarda tahrirlovchi qatorni qayerga qo`yish aniq bo`lmaydi. Masalan |
x
| yoki 
vektorli 
x
ga qaraganimizda “oldin” va “keyin” nima anglatishi aniq emas. Qachonki bunday hol 
bo`lganda Mathcad ikki noaniqlikni ifodani og`zaki yo`nalishda yechadi. Masalan vektor 
x
bog`lanuvchi” deb o`qiymiz. Chiziq esa uni 
x
dan 
keyin
deb qabul qiladi. 
Operatorni qayta joylashtirish 
Operatorni ikkta o`zgaruvchi yoki o`zgarmas yoki bitta o`zgarmas o`chiriligandan keyin 
joylashtirish uchun, yuqorida ko`rsatilgandek oddiygina yangi operatorni [bksp]ni bosish orqali 
tering.
Ikkita ifodani operator o`rtasiga joylashtirish uchun: 
1.
Tahrirlovchi qatorlarni operatordan keyin joylashtiring 
2.
[bksp]ni bosing. Operatorni joy to`ldiruvchisi paydo bo`ladi. 

---

3.
Yangi operatorni tering. 
Minus belgisini qo`yish 
“inkor belgisi” anglatuvchi Minus belgisida “ayiruv” belgisidagi klavish ishlatiladi. qaysini 
qo`yishni aniqlashtirish uchun Mathcad vertikal tahrirlovchi qatorni qayerda ekaniga qaraydi. 
Agar u chap tarafda bo`lsa, Mathcad “inkor” minus belgisini qo`yadi. Agar u o`ng tarafda bo`lsa, 
Mathcad “ayiruv” minus belgisini qo`yadi. Vertical tahrirlovchi qatorni bir tarafdan ikkinchi 
tarafga ko`chirish uchun [insert]ni ishlating.
Quyidagi misol minus belgisini “sin(a)”ni yoniga qo`yishni ko`rsatadi. 
1.
Sin(a)ni bosing. Agar kerak bo`lsa butun ifodani tanlash uchun [space]ni bosing. 
2.
Agar kerak bo`lsa, vertikal tahrirlovchi qatorni hammasini ko`chirish uchun [insert]ni 
bosing. 
3.
– ni tering, yoki kalkulyator panelidan minus – ni bosing. 
Agar 
sin(a)ni 
1-sin(a)ga 
o`zgartirmoqchi 
bo`lsangiz, 
44-betdagi 
“operatorlani 
joylashtirish” bo`limida aytilgandek boshqa operatorni qo`ying. Keyin 46-betdagi “operatorlarni 
o`cherish” bo`limida aytilgandek operatorni – belgisi bilan almashtiring. Mathcadda –sin(a)dagi 
oddiy inkor belgisi 1-sin(a) ifodasidagi minusdan kichikroq. 
Yodda tuting
Operatorni joylashtirayotganingizda,bitta o`zgaruvchidan ko`ra joy to`ldiruvchi operatorni 
o`ng tomonidagi ifodani tanlang, va tering, joy to`ldiruchida ayiruv minus belgisidan ko`ra. Aks 
holda, Mathcad inkor belgisini qo`yadi.
Dumaloq qavs qo`yish 
Mathcad jarayonlar ustunligini saqlab qolish uchun qavslarni avtomatik joylashtiradi. Bu 
yerda misollar bo`lishi mumkin. Agar siz, ifodani aniqlashtirish uchun yoki umumiy strukturani 
o`zgartirish uchun qavslarni qo`ymoqchi bo`lsangiz namunalar mavjud. Teng kuchli qavs 
juftlarini hammasini bittada yoki qavslarni vaqtida qo`yishingiz mumkin. Biz tengsiz qavslardan 
halos bo`lish uchun teng kuchli juftni qo`yishni tavsiya etamiz.
Teng kuchli qavs juftlari ifodani qo`yish uchun: 
1.
Tahrirlovchi qatorlar o`rtasidagi ifodani tanlang. Buni ifodani bosish va [space]ni bir 
yoki ko`p marta bosish orqali amalga oshiriladi. 
2.
Bitta qo`sh tirnoq kalitini (`) bosing. Yoki kalkulyator panelidan (`) ni bosing. 
Tanlangan ifoda qavslar orqali qo`yiladi. 
Ba`zida qavslarni bittalab qo`yish kerak bo`ladi, (and) kalitini ishlatish orqali. Masalan 
a-
b+c
ni
a-(b+c)
ga o`zgartirish uchun quyidagiga o`zgartiring:
1.
Tahrirlovchi qatorni 
b 
ning chap tarafiga ko`chiring. Vertikal tahrirlovchi qatorlar 
ko`rsatilgandek chap tarafda ekaniligiga ishonch hosil qiling. Agar yuqoriga ko`chirish kerak 
bo`lsa [insert]ni bosing. 
2.
( 
ni tering va 
c
ni o`ng tarafini bosing. Vertikal tahrirlovchi qatorlar ko`rsatilgandek 
o`ng tarafda ekaniligiga ishonch hosil qiling. Agar yuqoriga ko`chirish kerak bo`lsa [insert]ni 
bosing. 
3.