Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

-ащ-/-ящ-, -им-
. 
3. Правописание суффиксов причастий: -енн- (-ен-), -а-нн- (-а-н-)/ -я-
нн- (-я-н-) 
-енн- (-ен-)
если в неопределенной форме глагола перед
-ть
есть 
гласные 
и, 
е
выращ
енн
ый 
(выраст
ить
) 
напо
енн
ый (напо
ить
)
-а-нн- (-а-н-)/ -я-нн- (-я-н-)
если в инфинитиве перед 
-

---

667 
ть
есть 
гласные 
а, 
я
разрисов
анн
ый 
(разрисов
ать
) 
посе
янн
ый (посе
ять
) 
Использованная литература: 
1.
 
10-класс 
Окончания глаголов
 

---

668 
ФИО автора:
Haydarov Islomjon Hatamjon o’g’li 
Nizomiy nomidagi TDPU magistri 
Название публикации:
«ZAIF ESHITUVCHI O’QUVCHILARNING IJODIY 
FIKIRLASH QOBILYATINING SHAKILLANISHI» 
Annotatsiya:
Maskur maqolada zaif eshituvchi o’quvchilarning ijodiy fikirlash 
qobilyati ularni shakillantirish usullari haqida so’z brogan. 

Аннотация:
в этой статье обсуждаются способы творческого 
мышления учащихся с нарушениями слуха. 

Annotation:
This article discusses the ways in which students with hearing 
impairments can develop creative thinking skills.
 
Bugungi kunda yurtimizda ta’lim va tarbiya sohasiga alohida e’tibor berilmoqda. 
Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq,buyuk ma’naviyatimiz va 
qadiryatlarimizni tiklash va yanada yuksaltirish,milliy ta’lim tarbiya tizimini 
mustahkamlash,uni davr talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon andozalari 
darajasiga olib chiqish maqsadlariga katta ahamiyat berildi. O’zbekistonning buyuk 
davlatlar qatoriga aylanishida ta’lim tarbiya ishlarini oqilona yo’lga 
qo’yish,yoshlarimizni zamonaviy ilm-fan,madaniyat,texnika va texnologiya yutuqlari 
bilan muntazam ravishta tanishtirib borish benihoyat katta ahamiyatga ega. Kelajak 
taqdirimizni 
belgilab 
beradigan 
asosiy 
omillar 
bular 
fan-
texnika,madaniyat,ma’rifat,ta’lim 
tarbiya,ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlar 
munosabatlar borasidagi yangiliklar va yutuqlarni,jahon mamlakatlari tajribalarini 
keng ko’lamda o’rganish,rivojlantirish va hayotga joriy etishdir. Ilm-
fan,madaniyat,ma’rifat har qanday mamlakat va xalqni yuksaklikka ko’taradi,uning 
taraqqiyotini 
ta’minlaydi,kelajagini oldindan ko’rsatib beradi. Ilm-ma’rifat 
e’zozlangan,ta’lim tarbiyaga birinchi darajali ahamiyat berilgan mamlakatda turli 
nizolar,urush to’g’risida o’ylash hech kimning hayoliga ham kelmaydi,chunki ilm –
m’arifat insonni yuksaklikka ko’taradi. 

---

669 
Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab ta’lim tarbiya tizimini 
rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko’tarilib,farzandlarimizni jahon andozalariga 
mos sharoitlarda zamonaviy blim va kasb-hunarni egallashlari,jismoniy va ma’naviy 
jihatdan yetuk insonlar bo’lib voyaga yetishlarini ta’minlash,yoshlarimizni qalbida ona 
yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg’ularini kamol toptirish borasida ulkan ishlar amalga 
oshirilmoqda. Prezidentimizning 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini 
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmonida ijtimoiy 
soha,hususan ta’lim va ilm-fan sohalarini rivojlantirish bo’yicha bir qator vazifalar 
belgilangan. 
Hujjatda 
ta’lim 
muassasalarining 
moddiy-texnik 
bazasini 
mustahkamlash,yangi muassasalar qurish, tamirlash va kapital tamirlash barobarida 
ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya jihozlari,kompyuter texnikasi va o’quv-
metodik qo’llanmalari bilan ta’minlash nazarda tutilgan. 
Davlatimiz tomonidan shuningdek imkoniyati cheklangan yoshlarimizni 
ta’limiga ham alohida e’tibor berilmoqda. Ularni har tomonlama qo’llab quvvatlash, 
ijtimoiy himoya qilish borasida katta islohatlar amalga oshirilmoqda. Buni yorqin 
misoli sifatida “Zamin”fondi tomonidan amalga oshirilayotgan tueli dasturlarni 
takidlab o’tishimiz lozim. Bugungi kunda “Zamin”fondi Vasiylik kengashi raisi Ziroat 
Mirziyoyeva tomonidan eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarga ixtisoslashtirilgan 
maktab-internatlarini yordamchi jihozlar bilan ta’minlash ishlari amalga oshirilmoqda 
va eshitish aparatlari tarqatilmoqda. “Oldimizda turgan muhim vazifalardan biri,siz 
o’zingizni namoyon qilishingiz uchun zarur sharoitlatni yaratib berish. 
O’qishda,ishda,ijodda,sportda,ijtimoiy faoliyatda o’zingizni topa olishingizni 
istaymiz. Qobilyatingiz,qiziqishlaringizni yuzaga chiqarishda hech qanday to’siq 
bo’lmasin deymiz”,-deb takidlaydi Ziroat Mirziyiyeva. “Zamin” fondi eshitish 
qobilyati zaif bolalar ta’limini qo’llab-quvvatlash dasturi doirasida maktab internatlari 
zamonaviy FM tizimlari bilan ta’minlanmoqda. Shuningdek joriy yil davomida 
Qoraqalpog’iston Respublikasi,Jizzah,Qashqadaryo,Buhoro,Farg’ona va Andijon 
viloyatlarida joylashgan 8 ta ixtisoslashtirilgan maktablarga ana shunday jihozlar 
o’rnatilishi nazarda tutilgan. 2022-yil oxrigacha Respublika bo’ylab barcha 18 ta 

---

670 
ixtisoslashtirilgan maktablar to’liq jihozlanishi rejalashtirilgan. Shu bilan bir qatorda 
o’quv jarayonida jihozlardan foydalanish bo’yicha ham o’qituvchilar uchun xorijlik 
mutaxasislar tomonidan maxsus treninglar o’tkazilmoqda. FM tizimi kerakli 
tovushalrni bevosita o’quvchining eshitish aparatlariga uzatayotganligi tufayli bolalar 
o’qituvchining gapini eshitadilar va bu esa o’quvchilarni darslarda faol 
bo’lishiga,bilimlarni mustahkam egallashga yordam beradi. 
Bu islohatlarning barchasi eshitishida nuqsoni bo’lgan o’quvchilarning bilim 
olishlari uchun qulaylik yaratish, nuqsonlarni bartaraf qilishga yordamlashish va 
ijtimoiy hayotda o’z o’rnini topishga ko’maklashishdan iboratdir. Bu esa o’quvchilarni 
o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi,ijodiy fikirlash qobilyatini shakillanishiga ko’mak 
beradi. O’quvchilarni ijodiy fikirlash qobilyatini to’g’ri shakillantirish o’quvchilarni 
ijtimoiy hayotga reablitatsiya qilishda asosiy o’rinni egallaydi. Bolalarning tasavvur 
va ijodkorligini rivojlantirish ularga qulay shart-sharoitlarni taminlash uchun ularning 
haqiqiy hayot tajribasini kengaytirish kerak. Ijodkorlik psixologlar tasavvur deb 
ataladigan miyamizning birlashtiruvchi qobilyatiga asoslangan faoliyatda namoyon 
bo’ladi. Har qanday ijodiy faoliyatning asosi sifatida tasavvur qilish madaniy 
hayotning barcha jabhalarida teng ravishda namoyon bo’lib,badiiy,ilmiy va texnik 
ijodkorlikni ta’minlaydi. Shu ma’noda ,bizni o’rab turgan va inson qo’li bilan amalga 
oshirilgan barcha narsalar,tabiat dunyosidan farqli o’laroq, butun madaniyat dunyosi 
bularning barchasi inson tasavvurining va tasavvurga asoslangan ijodkorlikning 
samarasidir. 
Bolalar 
juda 
ko’plab 
kashfiyotlar 
qilishadi,ular 
rasm 
chizishadi,dizayn,she’r va boshqa ko’plab qiziqarli ba’zida haqiqiy mahsulot 
yaratadilar. Bolaning faoliyati katta hissiy inklyuzivlik,turli xil yechimlarni izlash va 
ko’p marta sinab ko’rish istagi bilan ajralib turadi,bulardan u alohida zavq oladi.
Eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarda tasavvurning o’ziga xos hususiyatlari 
ularning nutqining sekin shakillanishi,hususan so’z manolarini tushunishning o’ziga 
xos rivojlanishi,hikoya-ro’li o’yinlari va fikirlashning rivojlanishidagi kechikish bilan 
bog’liqdir. 
Vigotskiy 
tomonidan 
olib 
borilgan 
tadqiqotlar 
shuni 
ko’rsatadiki,maktabgacha yoshdagi kar bolalar uzoq vaqt davomida mavzu bo’yicha 

---

671 
protsessual o’yinlardan o’tishmaydi,ularning asosiy qismi ob’ektlar bilan harakatlarni 
takrorlashdir. 
Eshitish 
qobilyati 
buzilgan 
bolalarda 
ijodiy 
qobilyatlarni 
rivijlantirishning eng muhim shartlari ,birinchi navbatda ularning tajribasi,bilimlari va 
dunyo haqidagi g’oyalarini rivojlantirish,masalan darslarda va darslardan tashqari turli 
xil tabiiy va sintetik materiallardan foydalanish orqali tasavvurlarini boyitish,badiiy 
adabiyotni o’qishga qiziqishi,ikkinchidan g’oyalar va tasvirlar bilan aqliy qobilyatni 
rivojlantirish,yani ijodiy tasavvurning operatsion tarkibiy qisimlarini rivojlantirishga 
ko’maklashishdir. Buning uchun siz turli xil o’qilgan adabiy asarlarni tasvirlashdan 
foydalanishingiz mumkin va hikoya dramatizatsiya bo’yicha ro’lli o’yinlar 
tashkillashtirish mumkin. Ushbu shartlarni bir vaqtning o’zida amalga oshirish 
eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarning tasavvurini rivojlantirishda ijobiy natijalarga 
olib keladi. Shunday qilib kar bolalarni o’qitishni optimal tashkil qilish bilan,ularning 
fikirlash va nutqini takomillashtirishda tasavvurning kompensatsion rivojlanishiga 
erishiladi. 
Ijodiy tasavvurni shakllanish uchun quydagi shartlar mavjud: ijodkorlikning 
rivojlanishiga eng avvvalo bolaning yashash sharoiti muhim ta’sir ko’rsatadi,qulay 
muhit yaratish,faoliyatning turli mahsulotlarini rag’batlantirish,tashabbusga qarshi 
to’siqlarni bartaraf etish,bola va o’qituvchi o’rtasidagi munosabatlarni 
shakillantirish,motivatsiyani rivojlantirish shular jumlasidandir. Jismoniy sharoitlar-
ijodkorlik uchun material va u bilan har qanday vaqtda harakat qilish imkoniyatining 
mavjudligi. Ijtimoiy hissiy sharoitlar-ijodiy tajribalarni rag’batlantirish,tashqi 
xavfsizlikni yaratish. Psixologik sharoitlar_erkinlik va erkinlik tuyg’usini 
rivojlantirish. Shuningdek ichki motivatsiyani shakillantirish men buni qila olaman 
,men bajara olman,men bunga qodirman kabi ichki tuyg’ularni shakillantirish o’z 
kuchiga ishontirish muhimdir. 
Xulosa qilib aytganda eshitishida nuqsoni bo’lgan o’quvchilarda ijodiy fikirlash 
qobilyati sog’lom tengdoshlaridan farq qiladi. Ulardagi mavjud nuqsonlari 
tafakkur,idrok,tasavvur kabi hususiyatlarini kechikib rivojlanishiga olib keladi. 
Eshitishida nuqsoni bo’lgan o’quvchilar keyinchalik so’zning ma’nosini 

---

672 
umumlashtiradigan asosiy aqliy operatsiyalarni o’zlashtiradilar,bu esa o’z navbatida 
ijodiy qobilyatlarni rivojlantirish darjasiga ta’sir qiladi. Kattalar va eshitadigan 
tengdoshlari bilan muloqotning cheklanganligi zarur bo’lgan axborot hajmini 
egallashdan mahrum bo’ladilar. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni ijodiy fikirlash 
qobilyatini rivojlantirishda sujetli ro’lli o’yinlarning ahamiyati katta. Shuningdek 
ijodkorlik fikirlash,tasavvur,idrok kabi turli xil aqliy jarayonlar bilan bog’liqligini 
ta’kidlash lozim. Badiiy adabiyotlarni o’qish, teatrlarga,muzeylarga tashrif
buyurish,tashkillashtirilgan musiqalarni tinglash,ekskursiyalar ijodiy fikirlashni 
rivojlantirishga yordam beradi. Bizning asosiy maqsadimiz bolalarda shakillanayotgan 
ijodiy fikirlash qobilyatlarini o’z vaqtida nazorat qilishimiz,ularni shakillanishi uchun 
qulay shart-sharoitlarni yaratib berishimiz,xar doi rag’batlantirib borishimiz kerak.