Ю. И. АҲмадалиев

 
Таянч иборалар 
Иқтисодий турмуш, савдо-сотиқ, ҳунармандчилик, қишлоқ хўжалик 
маҳсулотларини қайта ишлаш. 
 
2.5.
 
Экологик топонимлар ва уларнинг ўзига хос функциялари
2
 
Атроф – географик муҳитни ҳар томонлама тадқиқ этиш ва ундан 
мажмуали, оқилона фойдаланиш йўлларини кўрсатиб бериш, хўжалик 
фаолияти натижасида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришларни олдиндан 
башорат қилиш замонавий географик тадқиқотларнинг асосий вазифаларидан 
биридир. Шундай амалий мақсадларда олиб борилаётган географик 
тадқиқотларда ёрдамчи воситалардан бири сифатида топонимлардан ҳам 
фойдаланиш имконияти бор. Топонимлардан амалий мақсадларда 
фойдаланиш учун географик объектларга ном бериш жараёнини чуқур 
тадқиқ этиш талаб этилади. Чунки, бу жараён макон ва замонда узоқ вақт 
давом этадиган, хеч қачон тўхтамайдиган, турли мезонлар асосида амалга 
ошириладиган, мураккаб жараёндир. Бу жараённи боришини тадқиқ этиш 
орқали тадқиқотчи табиат билан жамият ўртасидаги алоқадорликни, 
жамиятни табиатга таъсири ва ундан фойдаланиш ҳолатини яъни 
муаммонинг экологик жиҳатларини топонимларда акс этишини очиб беради. 
Амалий 
топонимиканинг 
экологик 
жиҳатларини 
ўрганишда 
топонимларнинг номланишидаги мезонларни макон ва замондаги 
ўзгаришларга эътибор қаратиш лозим. Географик объектларни номланишида 
қуйидаги мезонларга асосланилиши олимлар томонидан аниқланган: 
2
Мазкур мавзу муаллиф раҳбарлигида П.Отақулов томонидан бажарилаётган “Жой 
номларининг шаклланишида минтақанинг ижтимоий-экологик хусусиятлари (Фарғона 
водийси мисолида)” мавзуидаги (ОАК бюллитени 22.12.2014. 4-сон) докторлик 
диссертация материалларидан фойдаланиб тайёрланган. 

---

68 
1. Географик объектларни номлашда дастлаб топонимларнинг адрес 
(манзил) функциясини бажариши ҳисобга олинади. Шуниниг учун ҳам 
номланиш жараёнида бир объектни ўзига ўхшаган бошқа объектдан фарқ 
қиладиган (маконнинг ўзига хос томонларига) жиҳатларига дастлабки 
эътибор қаратилади. Топонимларни адресли функциясига ижтимиой ва 
сиёсий географик омил сифатида қаралади; 
2. Географлар томонидан топонимларни ажратиш жараёнида табиий-
географик ҳамда иқтисодий ва ижтимоий географик омилларга таянилади. Бу 
омилларнинг макон ва замонда ўзгариб боришини кўрсатиб бериш география 
фаниниг моҳиятига мос тушади; 
3. Номлашда географик объектнинг ўзига, унинг табиий-географик 
хусусиятига эътибор қаратилади. Топонимларнинг табиий-географик 
асосларини ландшафт компонентларининг хусусиятлари(рельеф, иқлим, 
гидрографик тўр, тупроқ, ўсимлик ва хайвонот дунёси ) ҳамда унинг тури 
(Чўл, чала чўл, дашт, ўрмон ...) белгилайди. Шу жойда топонимларнинг 
дастлабки, антропоген таъсирга учрамаган ҳолатидан келиб чиқиб ном 
берилганига эътибор қаратиш зарур бўлади. Чунки, объектга ном 
берилгандан сўнг у хўжалик фаолиятига тортилиши, антропоген таъсир 
остида ўзгариши мумкин. 
Юқоридаги мезонлар бўйича топонимларни келиб чиқиши ва 
номланиш жараёнини таҳлил этиш орқали географик объектларни 
номларини экологик жиҳатлари очиб берилади. Шу ўринда айтиб ўтиш 
лозимки фанда “экологик топонимлар” ибораси биринчи мартда 1993-йилда 
Х.Л.Ханмагомедов томонидан ишлатилди. Экологик топонимлар деб 
ўтмишдаги табиий-географик шароит ва ландшафтлар ҳақида, этносларни 
янги ижтимоий-географик ва ландшафт муҳитига жойлашиши ва 
мослашишига таъсир этувчи омиллар, антропоген таъсир натижасида йўқ 
бўлган ландшафтлар,алоҳида ўсимлик ва хайвонлар ҳақида маълумот 
берувчи топонимларга айтилади. Бу йўналишда ҳам тадқиқотни мазкур 
топонимларни таснифлашдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. 

---

69 
Топонимларнинг таснифлаш масалалари анча мураккаб бўлиб хозирча 
ягона, ҳаммани қаноатлантирадиган тасниф яратилмаган бўлсада, кенг 
қўлланиладиган тасниф мавжуд. Бу географик номларнинг семантик 
классификациясидир. Бунда топонимлар қандай ва қайси типдаги 
объектнинг номи эканлиги бўйича гуруҳларга ажратилади, масалан, 
оронимлар, гидронимлар, ойконимлар, этнонимлар ва б. Экологик 
топонимларни таснифлашда юқоридаги мезонлар билан бир қаторда 
экологик-ижтимоий мезонларга ҳам эътибор қаратилади. Экологик 
топонимларни 
амалда 
фойдаланиш 
мумкин 
бўлган 
жиҳатларига, 
бажарадиган вазифасига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлишни таклиф этиш 
мумкин: 
1. Ҳозирги вақтда антропоген таъсир натижасида йўқ қилиб юборилган 
ўсимлик ва хайвонот дунёси ҳақида маълумот берувчи топонимлар; 
2. Ҳудудда табиий ресурслардан фойдаланиш жараёнида юз бериши 
мумкин бўлган салбий экологик ўзгаришлар ҳақида дарак берувчи 
топонимлар; 
3. Ноёб табиат объектларини, хушманзара гўшаларни асрашга хизмат 
қилувчи, геоэкологик топонимлар; 
4. Кишилар хўжалик фаолиятида фойдаланилаётган табиий-антропоген 
объектларга нисбатан эгалик хиссини шакиллантирувчи, улардан оқилона, 
асраб авайлаб фойдаланишга чорловчи топонимлар. 
 
Кейинги йилларда олиб борилган географик тадқиқотларда номларнинг 
экологик функциясига эътибор қаратилмоқда. Қўйилган ном шу жойни, 
маҳалла ёки кўчани, ариқ ёки сойни, тоғ ёки тепаликни илоҳийлаштириб у 
ердаги табиат компонентларини муҳофаза қилишга, табиат бойликларидан 
оқилона фойдаланишга, аҳоли масканларида сокин ва осойишта муҳитни 
яратишга ёрдам беради. Бундай диний–хуқуқий муҳофаза усулини қўллаб 
она табиатни асрашга ўлкамизда шаклланган юксак этноэкологик маданият 
сифатида қаралмоғи лозим. Топонимлар таркибида “авлиё”, “азиз”, “бобо”, 
“бува”, “гўр”, “мозор”, “момо”, “ота”, “пир”, “улуғ” сўзларидан бирининг 

---

70 
қўлланиши асосида яратилган топонимлар манзилни кўрсатиб беришдан 
ташқари экологик вазифани ҳам бажаради.
Бироқ, бирор жой топонимиясидаги барча кишиларнинг исми билан 
аталган номлар диний номлар бўлади деб ўйлаш нотўғри. Кўп номлар
мазкур аҳоли маскани тарихида салмоқли ўрин эгаллаган (ерга эгалик 
қилган, бунёд этган, ривожлантирган, довруғини таратган ва б.) кишиларнинг 
номини абадийлаштириш учун ҳам қўйилади. Масалан, Абдураззоқ ота номи
Рапқон қишлоғида узоқ йиллар дехкончилик билан Икромов Абдураззоқ 
бувани номига берилган. Абдураззоқ исмининг луғавий маъноси (ар.) – 
барчанинг насибаси, ризқу рўзини етказиб берувчининг, яъни Аллоҳнинг 
қули демакдир.
Мавзуга мос ҳолда биринчи гуруҳга кирувчи топонимларга тўхталиб 
ўтамиз. Улар анча олдиндан маълум бўлсада, бироқ улар экологик билимлар 
ойнаси орқали таҳлил этилмаган. Ўзбекистонда С.Қораевнинг 1970 йилда 
нашр этилган “Географик номлар маъносини биласизми?” номли асарида 
экологик функцияси мавжуд топонимлар ҳақида фикр билдирилган. Олим 
жойларга ном беришга асос бўлган ўсимлик ёки хайвонлар йўқ бўлиб 
кетганини бироқ жой номлари аксари ўз холича сақланиб қолганлигини 
ёзади. Бу номлар тахлилига экологик тамойиллар бўйича ёндашилса кишилар 
хўжалик фаолияти ёки бошқа омиллар натижасида йўқ қилиб юборилган 
хайвон ва ўсимликлар ҳақида маълумот олиш мумкин. Масалан, юқоридаги 
асарда қачонлардир мамлакатимиз ҳудудида яшаган Қулон, (Қулонсой, 
Қулонбоши, Қулонтепа топонимларидан), Булон (Булон, Булонти 
топонимларидан), Сиртлон (Дўлта, Дўлтали топонимларидан), Йўлбарс 
(Палангдара топонимидан) каби хайвонларни ҳозирда йўқ бўлиб кетганлиги 
айтилади. Бу ҳолатни сабабларини, моҳиятини очиб бериш, бундай ҳолатлар 
келажакда такрорланмаслик учун ҳаракат йўналишини белгилаб бериш 
экологик топонимика йўналишидаги тадқиқотлар асосини ташкил этади.