Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Solishtirish y o ‘li bilan aniqlanuvchi variantlarda robotlarni bun­
yod etish va ekspluatatsiya etish bilan bog‘liq b o ‘lgan ham m a xarajat
va foydalar hisobga olinadi.
Bunday hisob-kitoblar ishlab chiqarish jarayonlarini robotlashtirish-
ning iqtisodiy afzalliklarini ro'yobga chiqarishni mushkullashtiradi.
S an o at ro b o tlarin i jo riy etish n i tezlashtirish u c h u n , sh u so h a m u - 
taxassislari ishlab ch iq arish n i robotlashtirishda faol ishtirok etishlari, 
m o d d iy va m a ’naviy qiziqishga ega b o ‘lishlari lozim .
R eal h ay o td a esa san o at ro b o tlarin i jo riy etishga sarflanuvchi 
xarajat b ilan u n d a n olinadigan an iq n atijalar orasidagi m u d d atn in g
c h o ‘zilib ketishi, o ‘z navbatida, san o at ro b o tlarin i jo riy etayotgan 
kollektivlam ing y o m o n ahvolga tushib qolishiga sabab b o ‘lm oqda. 
H am m ag a m a ’lu m kundalik tex n ik a va texnologiyani m u k am m allash ­
tirish bilan sh u g 'u llan ay o tg a n x o d im la r esa m o d d iy rag‘b atlan tirish
sohasida old in g a chiqib kelm oqdalar.
R obototexnologik sistem alarni ishlab chiqish va keng tarz d a q o ‘llash 
uni iqtisodiy va ijtimoiy sam arasini aniqlaydigan yagona m etodik ko‘r- 
satm ani talab etadi.
K o rx o n a n i kom pleks texnik qayta qu ro llan tirish d ag i varian tlarin i 
solishtirish shu n arsad an d alolat berayaptiki, qayerda q o ‘l m e h n a ti 
o ‘m in i bosuvchi q im m at uskuna intensiv ta rz d a foydalanilayotgan 
b o ‘lsa, shu yerda eng k o ‘p iqtisodiy sam ara m avjuddir. S anoat ro b o t­
larini qo'llash ikki va u c h sm enali ishda sam ara beradi. A vtom atik 
u skun alarn i d o n alab o 'm a tis h va ulard an kam sm enali ish lard a foy­
d alanish sam ara o ‘rniga z a ra r keltirishi m uqarrardir.
S an o at robo tlarin i bunyod etish va jo riy etish d an o lin ad ig an iq ti­
sodiy sam aran i aniqlash m etodikasi m etall kesish stan o k lari tajribaviy 
ilm iy tadqiqot instituti (E N IM S ) to m o n id a n ishlab chiqilgan va 1984- 
yil y anvar oyida jo riy etilgan y o ‘riq n o m ad a o ‘z aksini to pgan. Bu 
y o 'riq n o m a d a san o a t robo tlarin i bu n y o d etish va jo riy e tish d a iq tiso ­
diy sam aran i baho lash yo'llari ja m o a t fo n d id an to ‘lan ad ig an pullar, 
ishlab ch iq arish n i tashkil etish shaklini yahshilash evaziga texnologik 
u sk unalarning b a n d b o ‘lish qobiliyatini hisobga olish, sm en ala raro
yo‘q o tu v n i q isqartirish ishlab chiq arish n i ro b o tlash tirish d a rejalashti- 
rish va disp etch erlik ishlarining tartibga solinishi n az a rd a tutilgan.
148

---

A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
Y o 'riq n o m a tarm o q lararo xususiyatga ega bo 'lib , m ash in aso z- 
likning 
san o a t robotlarin i bunyod etish va jo riy etish b ilan bog'liq 
b o ’lgan tu rli xil tarm o q larin i (m exanik ishlov b erish, quyuv ishlari, 
tem irc h ilik —presslash, payvandlash, yig'uv va h .k .) o ’z ichiga oladi.
Y o 'riq n o m a d a san o at robotlari va ro bototexnologik kom plekslarni 
bu n y o d etish (loyihalash va o'zlashtirish) h a m d a u larn i m ashinasozlik 
korx o n alarid a jo riy etish bosqichida iqtisodiy sam aran i aniqlash usul- 
lari bayon etilgan.
U sh b u yo’riq n o m a y ordam ida, shuningdek, san o a t ro b o tlari va 
robototexnologik kom plekslarni bunyod etish va jo riy etish bilan 
bog’liq bo'lgan ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari u c h u n beri- 
lad ig an m u k o fo tlar o 'lch a m in i aniqlaydigan k o 'rsa tm a la r h a m bor.
S h u b ilan b ir q ato rd a ushbu y o 'riq n o m ad a ijtim oiy-iqtisodiy sa­
m ara n i hisobga oluvchi m etodik m asalalar to 'la aks ettirilm agan.
R o b o to te x n ik a n in g rivojlanishida k o m p y u terlarn in g bu n y o d etil­
ishi k atta ah am iy at k ash f etdi. C h u n k i k o m p y u ter dasturlovchi 
q urilm a b o ’lib, uning asosida m u tlaq o yangi k o ’rinishdagi qurilm a 
b u n y o d etish sharo iti tu g ’iladi. Shu m unosabat b ilan k o m p y u ter y o r­
d am id a b oshqariladigan rob o tlar paydo b o ’ldi. K eyingi yillardagi t a ­
raqqiyot ning m u h im xususiyatlaridan biri inson im k o n iy a tin i m u - 
k am m alash tiru v ch i vosita m ikro elek tro n ik ad an foydalanish hisobla­
nadi. M exanika bilan elektronikaning birlashishi o q ib atid a m exatron 
q u rilm alarin i paydo b o ’lishidir.
H ozirgi za m o n ro botlari tarkibiga b ir yoki b ir n e c h a m exanik 
m an ip u la to rla r kiradi. M an ip u lato rlar ilgarilam a va b u rc h ak li ho latd a 
siljiy oladigan kinetik qism lardan iborat. M anipulatom ing oxirida m ax­
sus asboblar b o ’ladi. R obot m anipulatorlari avtom atik boshqam v quril­
masiga ega b o ’lib, u, o ’z navbatida, sezgi (sensorli) qurilm alariga egadir.
D e m a k , 
rob o t 
(29-rasm ) avtom atik tarzd a h arak atlan u v c h i 
m ash in a b o ’lib o ’zida ishchi va info rm atsio n xislatlarini birlashtiradi. 
R ivojlangan ro b o tlar xuddi insonga o ’xshab tash q i m u h it bilan o ’zaro 
m u n o sab atd a b o ’lib su n ’iy intellektga ega b o ’lishi m u m k in .
A vtom atlashtirish vositasi sifatida ro b o tlar b o sh q a shu kabi vosi­
ta la rid a n o ’zin in g k o ’p funksiyaligi (unversalligi) va b o sh q a o p e ra t­
siyalarga epchil ta rz d a o ’ta olishi bilan ajralib tu rad i. U niversallik d e-
149

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
ganda robot ishchi organlari va uning h arak atlari universalligi tu - 
shuniladi.
QURILMASI
HISOB-
ISh
LASh
BAJARUV
Q U RIL­
QURIL­
MASI
MASI
OPE­
BOSh-
RA­
QA-
TOR
RUV
PULTI