O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Buxoro xonligining tashkil
topishi. 
Shayboniylar urf-odatiga ko‘ra, vafot etgan 
xon o‘rniga taxtga yoshi katta shayboniy o‘tqazilgan. Shuning uchun ham 
Muhammad Shayboniyxonning o‘limidan so‘ng taxtga bevosita uning avlodlari emas, 
amakisi 
Ko‘chkunchi Sulton
(1510-1530, (Mirzo Ulug’bekning qizi Robiya 
Sultonbegim bilan Abulxayirxonlarning farzandi) o‘tqazilgan. XVI asrning 40-
yillaridan so‘ng bu urf-odatga rioya etilmay qo‘yilgan. Ko‘chkunchixondan so‘ng esa 
taxtga uning o‘g‘li 
Abu Said
(1530-1533) o‘tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik 
Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o‘g‘li 
Ubaydullaxon
(1533-1540) 
qo‘liga o‘tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirtirdi. 
Ubaydullaxon Buxoroga ota meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon 
hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton (Ubaydullaxonning 
otasi)ga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan 
davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo‘ldi. 
Ubaydullaxon o‘z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda 
qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg‘ol etgan Eron qo‘shinini bir necha marta 

---

98 
mag‘lubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda, u mamlakat ichkarisidagi o‘zaro kurash va 
tarqoqlikka barham berdi. 
Ubaydullaxon vafot etgach esa ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. Hokimiyat uchun 
qattiq kurashlar boshlandi. Shayboniyxon avlodlarining har biri toj-taxtga da’vogar 
edilar. Ularning har biri o‘z ota merosi bo‘lgan hududlarda mustaqillikka intilar, 
imkoni bo‘lsa, xonlik taxtini egallash ishtiyoqida edilar. 
Buning natijasida, Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullaxon I ning qisqa vaqt 
hukmdorligidan so‘ng mamlakatda qo‘shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya’ni bir 
davlatda ikki hukmdor paydo bo‘ldi. 
Biri – Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi – 
Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshladilar. 
Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo‘linib ketdi.
Mamlakatdagi parokandalikka chek qo‘yish uchun markaziy hokimiyatni yana 
tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni urushlarsiz amalga oshirib bo‘lmas 
edi. Ana shunday sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hokimi Iskandar Sultonning 
o‘g‘li 
Abdullaxon II
(1534-1598) chiqdi.
1556-yili Muhammad Islomning ko‘magida Abdullaxon II Buxoro taxtini 
egallaydi. To‘g’ri, 1557-1561-yillarda amakisi 
Pirmuhammadxon
, 1561-1583-
yillarda otasi 
Iskandarxon
oliy xukmdor deb e’lon qilingan bo‘lsada, amalda 
xukmdor Abdullaxon II edi. 
Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yillar urush olib borib, 1573-yilda 
Farg’onani, 1574-yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578-yilda 
Samarqandni, 1582-yilda Toshkent, Shohruhiya, Ohangaron va Sayramni, 1583-yilda 
Balxni, 1584-yilda Badaxshonni, 1588-yilda Hirotni, 1595-yilda Xorazmni zabt etib, 
mamlakatni birlashtirish ishini uddaladi. Uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan 
Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko‘lgacha yetdi. 
Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona hukmdor qo‘li ostida 
birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan 
davlatga aylandi. 
Rossiyada bu davlatga nisbatan „Velikaya Buxariya “ (Buyuk Buxoro) iborasi 
qo‘llangan edi. 
Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola – 
shayboniylar sulolasi bo‘ldi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa 
o‘zbek davlatchiligi o‘z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko‘tarila oldi. 
Abdullaxon II 1598-yilda vafot etgach, taxtni uning o‘g‘li 
Abdulmo‘min
(1598-
1599) egalladi. Biroq ko‘p o‘tmay Abdulmo‘min fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. 
Taxt uchun kurash yakunida Abdullaxon II ning amakivachchasi 
Pirmuhammad
(1599-1601) taxtga o‘tqazildi. 

---

99 
Ichki nizolar tufayli Buxoro xonligida sodir bo‘lgan og‘ir vaziyatdan foydalangan 
Eron hukmdori shoh Abbos bostirib kirib, Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni 
egallaydi. Xorazm esa xonlik tasarrufidan chiqib, davlat mustaqilligini tiklab oldi. 
Ayni paytda, qozoq xoni Tavakkal Movarounnahrga qo‘shin tortib, Axsi, Andijon, 
Toshkent, Samarqandni egallab, Buxoroga yurish qildi. Pirmuhammadxon qo‘shini 
1599-yilda Tavakkal qo‘shinini tor-mor keltirdi va Movarounnahr hududini ozod 
etdi. Qozoqlar qo‘shini Dashti Qipchoqqa chekindi. 
Pirmuhammad Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. 1601-yilda 
Pirmuhammad va kelib chiqishi ashtarxoniylardan bo‘lgan Boqi Muhammad 
o‘rtasida qonli to‘qnashuv yuz beradi. Mag‘lub bo‘lgan Pirmuhammad o‘ldirildi. 
Shunday qilib Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o‘tgach bir asr davom etgan 
shayboniylar sulolasi hukmronligi barham topdi.