O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

gidrologik 
yil 
uchun tuziladi. Gidrologik yil
 
deyilganda, o‘rganilayotgan daryo 
havzasida namlikning to‘planishi va sarf bo‘lishi davrlarini to‘la o‘z ichiga 
olgan yillik oraliq tushuniladi. Demak, bu vaqt oralig‘i daryo havzasiga 
qorning yog‘ishi, to‘planishi, eriy boshlashi va erigan qordan suv oqimi 
hosil bo‘lishi davrini qamrab oladi.
Iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda, o‘lkamizda gidrologik 
yilning boshlanishi sifatida 1 - oktyabr qabul qilingan. "Gidrologik yil" 
tushunchasini kiritish natijasida, tabiiyki, u yildan bu yilga o‘tuvchi suv 
zaxiralari miqdorining eng kam bo‘lishiga erishiladi. Bu esa suv balansi 
tenglamalarini tuzish va boshqa ko‘pgina amaliy masalalarni hal etishda 
qulaylik yaratadi. 
Tabiiy sharoitda, ya’ni daryo oqimi gidrotexnik inshootlar – 
to‘g‘onlar, suv omborlari yordamida boshqarilmaganda, gidrologik yil 
uchun suv balansi tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
X = U = E 

U. 
Ifodadan ko‘rinib turibdiki, bu yerda 

U daryo havzasidagi namlik 
zaxirasining o‘zgarishiga bog‘liq holda musbat yoki manfiy ishorali 
bo‘lishi mumkin. Ko‘p yillik oraliq uchun 

U ni hisobga olmasa ham 
bo‘ladi, chunki uning musbat va manfiy qiymatlari o‘zaro tenglashadi. U 
holda daryo havzasining suv balansi tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: 
X
0
= U
0
+ E
0
. 
Yuqorida keltirilgan barcha ifodalardagi kattaliklarning o‘lcham 
birligi 
mm
, 
m
3
yoki 
km
3
da bo‘lishi mumkin. 
 
Nazorat savollari va topshiriqlar 
1. Daryo oqimiga qanday omillar ta’sir etadi? 
2. Iqlimiy omillar daryo oqimining hosil bo‘lishiga qanday ta’sir 
ko‘rsatadi? 
3. Tog‘ daryolari oqimining hosil bo‘lishida relyefning ta’siri 

---

131 
nimalarda aks etadi? 
4. O‘rta Osiyo misolida daryo oqimiga antropogen omillar ta’sirini 
yoritib bering. 
5. Daryo oqimini turli o‘lcham birliklarida ifodalashda qanday 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi? 
6. Oqim hajmi qanday aniqlanadi? 
7. Oqim modulini hisoblash ifodasini eslang. 
8. Oqim koeffitsiyentining tabiiy mohiyatini tushuntiring. 
9. Oqimning modul koeffitsiyenti nimani ifodalaydi? 
10. Oqim normasi nima? 
11. Oqim normasi qanday aniqlanadi? 
12. Oqimning integral egri chizig‘i nima maqsadda chiziladi? 
13. Variatsiya koeffitsiyenti nima va u qanday hisoblanadi? 
14. Asimmetriya koeffitsiyentining mohiyatini tushuntiring. 
15. Oqimning yil davomida taqsimlanishini belgilovchi omillarni 
eslang. 
16. Oqimning yil davomida taqsimlanishi qanday vaqt oraliqlari 
uchun hisoblanadi? 
17. Oqimning yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishi qanday 
hisoblanadi? 
18. Daryo havzasi suv balansining kirim qismi elementlarini aytib 
bering. 
19. Daryo havzasi suv balansining chiqim qismi elementlarini aytib 
bering. 
20. Gidrologik yil nima? 
21. Gidrologik yil O‘rta Osiyoda qachondan boshlanadi? 
22. Gidrologik yil uchun daryo havzasining suv balansi tenglamasini 
eslang.