Microsoft Word O'quv qo'llanma

fluktuatsiyalar, bifurkatsiya, dissipativ 
struktura, attraktor, fraktal
 
kabi tushunchalari bilan ish ko‘radi. Bu tushunchalarni 
qarab chiqaylik. 
Fluktuatsiya - 
(lotincha 
fluctuatio
ya’ni tebranish degan ma’noni anglatadi)
tushunchasi fizik kattaliklarning o‘rtacha holatidan tasodifiy og‘ishlar, u ko‘p sonli 
qismchalarga ega sistemani xarakterlaydi. Fikrimizcha, bunday qismchalar issiqlik 
harakati yoki kvantomexanik effektlari yordami bilan yuzaga keladi. Zero 
termodinamik fluktuatsiyalarga misol – ularning tarangligi asos bo‘lsa, bu jarayonda 
ularning fluktuatsiyasi kritik nuqtalar maydonida, xususan, modda bilan 
yorug‘likning kuchli tarqalishi va shaffoflikning yo‘qolishiga olib keladi. 
Bifurkatsiya 
(lotincha 
bi
– ikkilangan va 
furcus
– ayrilish) deb ataladi. 
Matematik ta’rif bo‘yicha bifurkatsiya nochiziqli differensial tenglamalar 
yechimining tarmoqlanishini anglatadi. Fizik ma’nosi esa: bu ochiq nochiziqli 
sistema evolyutsiyasi yo‘llarining tarmoqlanish nuqtasidir. Umuman olganda, 
murakkab xarakterga ega bo‘lgan sistemalardagi jarayonlarni bo‘linishi yoki yangi 
sifatiy bosqichga o‘tishini hamda ochiq sistema parametrlarini o‘zgarishini 
ifodalovchi tushuncha bifurkatsiya bo‘lib, u dastlab matematika fanida keyinchalik 
esa anatomiyada ishlatilgan. Bifurkatsiyani daryoning ikki irmoqqa bo‘linishiga 
o‘xshatishimiz mumkin. Bifurkatsiyani yana meditsinadagi trubali organ (bronx)
ning ikkiga bo‘linishiga qiyoslash mumkin. Mexanikada bifurkatsiya tushunchasi 
dinamik sistema harakatiga kichik o‘zgartirish kiritilganda uning yangi sifatga kirishi 
bilan belgilanadi. Bizning nazarimizda, bifurkatsiyani yana o‘quv dargohida yuqori 
sinflarning ikkiga bo‘linishiga ham qiyoslash mumkin. Bifurkatsiya nuqtasi – 
keskinligi, sistema muvozanatidan chiqishi holatida namoyon bo‘ladi. Bifurkatsiya 
nuqtasida sistema “tanlov” imkoniyatiga ega bo‘ladi, chunki unda tasodif unsurlari 
mavjud, u sistemaning keyingi rivojini bashorat qilib bo‘lmaydigan holatga olib 
keladi. 
Shunday qilib, bifurkatsiya tushunchasi klassik fanda zamonaviy jamiyatda 

---

273
taraqqiyot va transformatsiya jarayonlarini xarakterlash uchun tatbiq etilmoqda. 
Sinergetikada bifurkatsiya nuqtasi deb ataluvchi tabiiy fanlarda fazaviy o‘tish, sotsial 
transformatsiya nazariyasida o‘tish davri deb ham yuritiladi. Sotsial bifurkatsiya va 
bifurkatsiya nuqtaning xarakteristikasi taraqqiyot jarayonini tushunishni namoyon 
etadi. Sistemaning bifurkatsiya nuqtalari sistemaning kelajakdagi rivojlanish 
bosqichlarining ko‘p sondagi variantlarini mavjud bo‘lishini ochib beradi. Sistema 
eng optimal hisoblangan u yoki bu variantni «tanlab» keyingi bifurkatsiya 
nuqtasigacha ilgarilanma rivojlanishini davom ettiradi. 
Beqarorlikning paydo bo‘lishi sistemaning keyingi amal etish davomiyligining 
yangi shaklini yuzaga keltiradi. 
Bu yerda erkinlik darajasi soni ko‘p bo‘lgan sistemalarda vujudga keluvchi 
hamda tasodifiy hodisalarni namoyon etuvchi ulardan qutilib bo‘lmaydigan 
fluktuatsiyalarning ham roli muhimdir. Ular yangi makrostrukturada tartiblikning 
paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. 
Mumkin bo‘lgan qaysi traektoriyalar bo‘yicha sistemaning beqaror holatdan 
chiqishi ularning kattaligi va yo‘nalishiga bog‘liq bo‘ladi. Fluktuatsiyalar tasodifiy 
tashqi ta’sirlar hisobiga kuchayib ketishi hamda sistemaning keyingi rivojlanish 
traektoriyasini tanlashida xuddi “turtki” kabi ta’sir ko‘rsatishga qodir. Ochiq 
nochiziqli sistemalarda kichik ta’sirlar, fluktuatsiyalar, tasodifliklar jiddiy natijalarga 
olib kelishi mumkin. Kichik fluktuatsiyalar makrostruktura bosqichigacha o‘sib 
borishi mumkin». Fluktuatsiyalar sistemaning keyingi evolyutsiyasi yuz beruvchi 
to‘rni tanlashga majbur etadi. 
Fluktuatsiya va bifurkatsiya hodisalari dissipativ struktura tushunchasi bilan 
chambarchas bog‘liq. Ma’lumki, hamma sistemalar ham sistema bo‘laklaridan iborat 
bo‘lib, ular sistemani beto‘xtov fluktuatsiyalaydi. Ba’zida alohida fluktuatsiya yoki 
fluktuatsiyalarning kombinatsiyasi shunday kuchli bo‘lishi mumkinki (musbat teskari 
aloqalar natijasida) unda ilgarigi mavjud bo‘lgan tashkilot unga bardosh bera 
olmasligi oqibatida sistemani barbod bo‘lishiga olib keladi. Bunday keskin 
vaziyatlarda sistemaning keyingi rivojlanish istiqboli qaysi yo‘nalishlarda ro‘y 
berishini oldindan bashorat etib bo‘lmay qoladi. Ya’ni: sistemaning holati xaotik 

---

274
bo‘lish bo‘lmasligini yoki uning yangi yanada differensiallashgan hamda yanada 
yuqori tartiblangan yoki tashkillashgan holatga o‘tish o‘tmasligini bilib bo‘lmay 
qoladi. Shunday qilib, dissipativ strukturalar – bu barbod bo‘lgan oldingi sistemaga 
nisbatan yanada murakkab bo‘lgan yuqori strukturalardan iborat bo‘lar ekan.