Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги ш арқшунослик институти

Т Ў Р Т И Н Ч И БО Б.
Қ А Й Н А Т М А ВА Д А М Л А М А Л А Р
Қайнатмалар моддаларни юмшатувчи [латифлаштирувчи] ёки 
уларни 
суриб чиқарувчи дорилардир. Латифлаштирувчи дорилар 
иссиқ мизожли
566
гиёхдар асосида қайнатилади. Улар қуйидаги илдизлар: // 
петрушка нлдизн, арпабодиён, 
гулсафсар, 
ковул, 
гулхайри, 
чучукмия, игир, назла ўти, занжабил, қуст, 
ш и т а р а ж
ровоч, рўян 
аристолохия, бузайдон кабиларнинг илдизларидан, ёки уруглардан,
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

масалан, арпабодиён, петрушка, сачратки, жувона газагўт, ёввойи 
сабзи, қора зира, тоғ петрушкаси, ёввойи зира, зарпечак, 
акисун2,
эигир, мирра, ҳулба ва зира уругларидан тайёрланади. Шунингдек, 
утлардан: каклик ўти, зуфо, тогжамбил, канавча, қорачайир, луфо, 
сунбул. ялпиз, лимонўт, говзабон, фаланжамушк ишлатилади.
Мевалардан: анжир, майиз, хурмо, жилонжийда, сабистон ёки 
уларга яқин 
бўлганлардан: 
асал, 
каллақанд, 
шакар 
қам
ншлатилади. Қайнатмаларнн моддаларни етилтириш учун уларнинг 
хилига, сифатига ва совуклик даражасига караб тайёрланади.
Қайнатма сургиларга келсак, уларни таркиб килиш қонунлари 
ҳаб ва иёражларни тайёрлаш қонунлари кабидир, фақат уларнинг ва 
кайнатма дориларнинг ичилиш микдорлари орасида фарқ бор. 
[Иёражпар] қайнатма дориларга нисбатан латифрок, юмшокрок ва 
ўзларининг табиатларига кура енгилрокдирлар; улар мизожининг 
иссиқпиги, зарарли таъсирлари камроқ, ични сурувчанлиги эса тезроқ 
ва латиф модцаларга мувофикроқдир. Чунки сурги дориларнинг кучи 
уларнинг моддасидан сув таъсирида чиқарилган бўлади. Шундай 
қилиб, уларнинг зич жисми латифга ўзгаради ва каймус
57
а
томирларига тушади ҳамда ўз чусусияти билан // ични 
суришга ёрдамлашади. Бу сурги ични тозалайди. У енгил бўлиб, 
қисқа муддат ичида таъсир қилади. Ични суриб бўлгандан кейин 
беморнинг баданида ғам, кўнгил айниши, шаҳватнинг йўқолиши, 
ташнапик кабиларга сабаб бўладиган ҳеч нарса колмайди. Агар 
меъданинг дағал қисмида ва ичак ўрамида ҳабдаги дорининг бир 
кисми ушланиб колса, сурги [таъсири] такрорланиши мумкин.
Кимки ўша ҳабларни юта олмаса, уларга таркибида 
сардоруж
бўлмаган содда кайнатмалардан таклиф қилинади. Булар эса 
хилтлар [бузилиши] камроқ ва улар майинроқ бўлганда яхшидир. 
Шунингдек, меъда ва мия елли ҳамда буғли хилтпар билан тўлганда 
ҳам яхши таъсир қилади. Енгил сургилар жумласида шундай 
кайнатмалар 
борки, 
уларни 
баъзи 
сурги 
дорнлар 
билан 
кучайтирилади. Бунинг учун уларни майдалаб, кайнатиб, сузилади 
ва ичишдан олдин [асосий қайнатмага] қўшилади. Улар баъзи гализ 
хилтларни суриб чиқариш учун ишлатилади. [Ушбу 
Қарободинпа
маъпум ва сақпаниб қолган сургилар улардан фойдаланишни 
хоҳлаганлар учун миқдорлари билан, таъсир даражаси билан, барча 
хилтларни суриш хоссалари билан, қайнатмаларга солинадиган
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

миқдорлари билан, уларнинг тузатупчилари хакидаги маълумотлар 
билан бирга берилди]4.
576
Қайнатма дориларни уларга // хожат тушгандагина таркиб 
килинади. Масалан, савдо хилтини бутун танадан (иситма 
холатидан ташкари) суриб чиқариш учун ҒСобул халиласи. кора 
хинд халиласи. девпечак, бистпоя, рум райҳонларидан кайнатма 
тайёрланади. Уларнинг вазнларини айнан 
[анвал] 
маълум 
килганимдек олинади, кейин уларга тузатувчилари на латиф сурги 
дориларидан кўшилади. Албатта улар юракни хурсанд қилувчи ва 
рухни кувватлантирувчи дорилар бўлиши керак, токи савдо уз 
харакати ва холатидан кўзгалишида эркин бўлсин. Шундайлардан 
лимонўт, говзабон, кизил гул,