Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

Geografiya darslarda diagramma va grafiklardan foydalanish. 
Geografiya ta’limida diagramma va grafiklardan keng foydalaniladi. Diagramma 
va grafiklar orqali bir geografik obyektni boshqasiga nisbatan katta yoki kichkina 
ekanligi, bir tarmoqlarni iqtisodiy ko’rsatgichidan yuqori yoki pastligini ko’rsatish 
mumkin. 
Diagramma va chizmalarni o’qish, o’rganish va tahlil qilish metodikasi 
umumiy xususiyatlarga ega. Diagramma va chizmalar bilan ishlash texnologiyasi
quyidagi qismlardan iborat: 
- o’quvchilarga diagramma va chizmalarni ahamiyatini tushuntirish; 
- diagramma va chizmalarni tuzishni o’rganish; 
- geografik ko’rsatkichlarni diagramma va chizmalarda tasvirlash bo’yicha 
o’quvchilarga topshiriqlar berish. Masalan, 5-sinf o’quvchilari havo haroratini 
chizmasini, bulutsiz va bulutli kunlar diagrammasini tuzishlari mumkin; 
- diagramma va chizmalarni o’qishga va tahlil qilishga o’rgatish. Avval 
diagramma va chizmada nima tasvirlanganligini tushuntiriladi. So’ngra
diagramma va chizmada tasvirlangan sonlarni o’qishga va tahlil qilishga 
o’rgatiladi. Diagramma yoki chizmada ko’rsatilgan geografik ko’rsatkichlarni 
yillar bo’yicha o’zgarishini tahlil qilib ma’lum bir ko’rsatkichni o’sish yoki 
o’zgarish qonuniyatlarini aniqlanadi; 

---

72 
- diagramma va chizmalarni tahlili asosida xulosalar qilishni o’rgatish. 
Masalan, havo harorati chizmasini tahlil qilganda oylik va yillik o’rtacha harorat, 
eng yuqori va eng past harorat haqida xulosalar qilinadi. Yoki bo’lmasa ma’lum 
mamlakatlarda ishlab chiqilgan yalpi miqdorni taqqoslab yalpi mahsulot miqdori 
bo’yicha mamlakatlar jadvalini tuzish mumkin. 
Statistik jadvallar bilan ishlash texnologiyasi. 
Jadvallar maktab 
geografiyasida keng qo’llaniladi, ayniqsa iqtisodiy va ijtimoiy geografiya 
kurslarida. 
Shu munosabat
 
bilan maktab geografiya darsliklarida keltirilgan jadvallarni
quyidagi yirik ikki guruhga bo’lishimiz mumkin: tabiiy geografiya kurslarida 
keltirilgan jadvallar; iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida keltirilgan
jadvallar. 
Tabiiy geografiya kurslarida jadvallar ko’proq ilova shaklida beriladi. 
Masalan. 7-sinf geografiya darsligining ilova qismida quyidagi jadvallar berilgan: 
O’rta Osiyodagi eng baland cho’qqilar; O’rta Osiyodagi eng chuqur botiqlar; yirik 
daryolar; ko’llar; suv omborlari; qo’riqxonalar; yirik konlar. 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida jadvallar juda keng qo’llaniladi, 
shuning uchun ularda matnda va ilovada ham jadval berilgan. 
Statistik jadvallar bilan ishlash quyidagi tartibda olib boriladi: 
- jadvalni nomini o’qish; 
- jadvaldagi ko’rsatgichlarni o’lchov birliklarini tushuntirish; 
- jadvallarni qatorlarini va ustunlarini nomlarini o’qish; 
- qator va ustunlardagi raqamli ko’rsatgichlarni solishtirish; 
- jadvalda berilgan ma’lumot haqida xulosa qilish. 
Jadvallarni o’qishga o’rgatish quyidagi qismlardan iborat: 
- o’qituvchi ijtimoiy iqtisodiy geografiya kurslarida jadvallarni ahamiyatini 
tushuntiradi va jadvallarni tuzish haqida ma’lumotlar beradi; 
- jadvalni o’lchov birliklari haqida ma’lumot beradi. O’lchov birliklarini 
natural va nisbiy ekanligi tushuntiriladi; 
- shundan so’ng o’qituvchi jadvalni o’qish usullari bilan tanishtiradi. Qaysi 
hollarda ustundagi, qaysi hollarda qatordagi raqamlarni o’qish tushuntiriladi.
Jadvalni qatordagi raqamlarini unda mamlakatlarning maydoni berilganda o’qiladi; 
- o’quvchilarga jadvallar bilan ishlash bo’yicha mustaqil ishlar berish. 
Bundan tashqari o’qituvchilar iqtisodiy hisoblar olib borish ko’nikmalarini 
ham shakllantirish lozim. Masalan, maydon birligiga to’g’ri keladigan aholi soni, 
jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish, o’rtacha yillik harorat va h.k.