Zamonaviy iqtisodiy

2.  Qiyosli ustunlik nazariyasi 
 
A.Smitdan farqli o’laroq, David Rikardo mamlakatlar o’rtasidagi 
 
84

---

tovar ayirboshlashda mutlaq xarajatlardagi farq muhim emas, deb 
hisobladi. Yuqorida qayd qilib o’tganimizdek xarajatlarda mutlaq 
ustunlikka ega bo’lmagan mamlakatlar nima qilishlari kerak? 
Bir qator misollar bilan D.Rikardo “xarajatlardagi mutlaq ustunlik” 
mamlakatlar o’rtasidagi tovar ayirboshlashning zarur sharti emasligini 
isbotlab berdi. Savdo qilayotgan mamlakatlar o’rtasida qiyosli xarajatlar 
farq qilishi kifoya. 
Shu asosda D.Rikardo qiyosli ustunlik nazariyasini yaratdi. Bu 
nazariya butun dunyo ilm-fani va savdosida hamma tan olgan nazariya 
hisoblanadi. Mazkur nazariyaning asosiy qoidasi shundan iboratki, har 
bir mamlakat o’zining muayyan tovarni ishlab chiqarishga ketadigan 
xarajatlari bilan uni sotib olishga ketadigan xarajatlari o’rtasidagi farqni 
qiyoslab ko’rgan holda tashqi savdoda ishtirok etadi. Muayyan tovarni 
ishlab chiqarish bir mamlakat uchun boshqa mamlakatlarga nisbatan 
qulayroq bo’lishi mumkin. Shu bois, qiyosli ustunlik nazariyasiga 
binoan, mamlakatlar xarajatlarni hisobga olgan holda u yoki bu 
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishi kerak. 
D.Rikardo shunday misol keltiradi. Portugaliyada muayyan 
miqdordagi vinoni tayyorlash uchun 80 kishilik mehnat, gazlama ishlab 
chiqarish uchun esa 90 kishilik mehnat talab qilinadi (bir yilga). 
Angliyada shu miqdordagi vinoni ishlab chiqarish uchun 120 kishilik 
mehnat, gazlamani ishlab chiqarish uchun 100 kishilik mehnat sarflash 
zarur. Garchi olib kelingan gazlama Portugaliyaning o’zida Angliyaga 
nisbatan kam xarajat evaziga ishlab chiqarilishi mumkin bo’lsa ham, bu 
sharoitda Portugaliya uchun vinoni gazlamaga ayirboshlash foydali. Gap 
shundaki, resurslarni gazlama ishlab chiqarishdan, Angliyaga nisbatan 
katta qiyosiy ustunlikka ega bo’lgan, vino tayyorlash tarmog’iga 
o’tkazib, Portugaliya vinoni ayirboshlash yo’li bilan 80 kishilik mehnat 
sarflari  hisobiga, ya’ni 10 kishilik mehnatni tejash evaziga, gazlama 
olishi mumkin. Bunday ayirboshlash Angliya uchun ham foydali, negaki 
u o’z kuchini gazlama ishlab chiqarishga sarflab, gazlamani sotish yo’li 
bilan muayyan miqdordagi vinoni 120 kishining mehnati hisobiga emas, 
balki faqat 100 kishilik mehnat evaziga olishi mumkin (ya’ni 20 kishilik 
mehnatni tejash hisobiga). Bu misoldan shu narsa ko’rinadiki, qiyosiy 
ustunlik mavjud bo’lsa, ixtisoslashuv va ayirboshlash ikkala mamlakat 
uchun ham foydalidir. Bundan mamlakatlar o’rtasida mehnat taqsimoti 
va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi zarurligi kelib chiqadi.  
Qiyosli xarajatlar g’oyasi – bu o’zaro foyda ko’rish g’oyasidir. 
Unga ko’ra “... Frantsiya va Portugaliyada vino tayyorlanishi, Amerika 
 
85

---

va Polshada don etishtirilishi, Angliyada metall buyumlari va boshqa 
tovarlar ishlab chiqarilishi kerak” 
Lekin qiyosli xarajatlar nazariyasida bir qator soddalashtirishlar 
mavjud bo’lib, tashqi iqtisodiy aloqalarda bo’ladigan qiyinchiliklar aks 
ettirilmagan. D. Rikardo modeli –bu ikki mamlakat o’rtasidagi savdo 
modelidir. Mazkur model qiyosli xarajatlarning o’zgarishini, savdo 
qilayotgan mamlakatlarning unumdorlik imkoniyatlaridagi farqlarni ham 
hisobga olmaydi.