Microsoft Word 36 tadbirkorlik subyektlarining foydasini oshirish yo`llari doc

1.3.
 
Firmalarning asosiy shakllari
. 
Tadbirkorlik aksariyat xollarda firmalar doirasida boradi. Firma inglizcha (firm) so‘z 
bo‘lib, kommerssiya korxonasi degan ma'noni bildiradi. (tijorat maqsadlarini ko‘zlovchi 
korxona, kompaniya va boshqa xo‘jalik tashkyoloti degan ma'noni anglatadi.) 
Firma sanoat, transport, yeki qurilish soxasidagi korxona. qishloq xo‘jaligidagi 
korxona esa fermer xo‘jaligi va agrofirma deb yuritiladi. 
Firma (korxona)- bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida tadbirkorlik faoliyatini 
tashkil etishning asosiy shakli va bevosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi 
milliy iqtisodiyotning asosiy bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘ladi. Firmalar o‘z oldiga 
qo‘ygan maqsadlariga mos va xos ravishda ma'lum soxalarga ixtisoslashadilar. 
Iqtisoslashuv darajasi va faoliyati yunalishiga qarab korxonada ishlab chiqarish omillari 
uyg‘unlashadi. 
Korxonalar ma'lum bir soxalarda ixtisoslashadilar va maxsulotning ayrim 
qismlarinigina yaratadilar. (tayyor maxsulotning murakkabligiga qarab uni ishlab 
chiqarishda yuzlab, xatto minglab, bir yoki bir necha mamlakatlarning korxonalari ishtirok 
etadilar.) Masalan, traktor zavodi, aviatsiya zavodi. 
Korxonalar mexnat faoliyati soxasi va ixtisoslashuviga qarab sanoat, transport, 
qurilish, aloqa, qishloq xo‘jaligi, savdo, tijorat, maishiy xizmat, madaniy xizmat, davolash, 
o‘qitish va boshqa korxonalarga bo‘linadi. 
O‘tish davrida erkinlik darajasiga qarab korxonalar uch toifaga bo‘linadi: 
A)
Davlat buyurtmasi saqlangan korxona; 
B)
Xam buyurtma, xam bozorga ishlaydigan korxona; 
V) Faqat bozorga ishlaydigan korxona. 
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi korxonani iqtisodiy mustaqil bo‘lishini 
ta'minlaydi, ya'ni nima ishlab chiqaradi, qancha, kim bilan xamkorlik qiladi, daromadni 
qanday ishlatadi o‘zi xal qiladi. 
Demak, korxona faqat bozorga ishlay boshlaydi. Korxona bozor bilan muntazam 
aloqada bo‘ladi, ammo boshqalardan olaxidalashgan xo‘jalik yurituvchi 

---

13 
sub'ekt sifatida maydonga chikadi. Korxonaning mana shu maqomi uning iqtisodiyerkin 
bo‘lishi, mustaqil ish tutishini bildiradi. 
Firma (korxona) larning shakllari qo‘yidagicha bo‘ladi: Xususiy firmalar; 
Mas'uliyati cheklangan firmalar; 
Ma'suliyati cheklanmagan firmalar, ya'ni shirkatlar; Davlat korxonalari- firmalari; 
Aralash korxonalar; 
Korxonalar birlashmasi (konsorsium va konsern); Firmalar shaxobchasi 
(bo‘linmasi) va vakolat xonasi. 
Mulkiy jixatdan firmalar to‘rt xil bo‘ladi: 
1.
Xususiy 
2.
Davlat 
3.
Jamoa 
4.
Aralash (xorijliklar ishtiroqidagi) firmalar. 
Xususiy firmalar- ayrim shaxslarga va oilalarga qarashli bo‘lib, individual xususiy 
mulk xisoblanadi. Bunday korxonalar kichik, o‘rta biznes va kishlok xo‘jaligi soxalarida 
faoliyat ko‘rsatadi. 
Davlat korxonalari- davlat mulki bo‘lgan va uning nazorati ostida bo‘lgan 
korxonalar. Mazkur korxonalar davlat va maxalliy xokimiyat organlariga karashli bo‘ladi 
va birgalikdadavlat sektorini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasida YaIM ishlab 
chiqarishda davlat sektorining xissasi yil sayin kamayib bormokda. Bu xolat o‘z-o‘zidan 
bozor munosabatlarining rivojlanib, takomillashib borayotganidan darak beradi. 
Aralash korxonalar-turli mulk shakllariga ta'luqli firmalar bo‘lib, xususiy, davlat va 
jamoa mulkining aralash mabla-lari asosida tashkil etiladi. Ular sirasiga qo‘shma 
korxonalarni xam kiritish mumkin. Qo‘shma korxonalar xorijiy va milliy kapitalning 
aralashuvida vujudga keladi. 

---

14