ﻷﺈﺑ ﻰﻨﺜﺘﺴﻤﻟﺍ
13T
«Illa» («lekin», «boshqa»)ning mustasnosi
Mustasno
:
ﻷﺍ
dan keyin kelib,
ّﻻﺍ
ning oldidagi jumla ma’nosining xilofini
bildirgan ismdir.
ﺍﺪﻳﺮﻓ
ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﻦﻣ ﺓﺬﻣﻼﺘﻟﺍ ﺝﺮﺧ
ّﻻﺍ
degandagi
ﺍﺪﻳﺮﻓ
kabi. Bunda
ّﻻﺍ
ning
oldidagi
ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﻦﻣ ﺓﺬﻣﻼﺘﻟﺍ ﺝﺮﺧ
jumlasi, o‘quvchilarning maktabdan
chiqqanliklarini anglatadi. Endi buning ortidan
ّﻻﺍ
ﺪﻳﺮﻓ
ﺍ
desak, boshqalar chiqib,
Faridning chiqmagani bilinadi. Bu erda
ّﻻﺍ
so‘ngidan kelgan
ﺪﻳﺮﻓ
ﺍ
kalimasi
ّﻻﺍ
ning
oldidagi jumla ma’nosining xilofini anglatyapti. SHuning uchun
ﺪﻳﺮﻓ
ﺍ
mustasno
bo‘ladi.
ﺍ
ّﻻ dan keyin zikr etilgan ism «mustasno», deb aytiladi, dedik.
ّﻻﺍ ning
oldidagi so‘z ya’ni unga qarab so‘zlangan ism esa «mustasno min’», deyiladi.
Masalan, yuqoridagi
ﺓﺬﻣﻼﺘﻟﺍ
«mustasno min’»dir. CHunki chiqish unga qarab
so‘zlangan. CHiquvchi kishilar o‘quvchilar bo‘lgan. Masalan:
ﺔﻗﺭﻭ ﻻﺍ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﺪﻤﺤﻣ ﻆﻔﺣ
desak, bunda mustasno min’
ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ
bo‘ladi. CHunki
yodlash unga qarab so‘zlangan. Ana shu yodlangan
ﺔﻗﺭﻭ
esa mustasno bo‘ladi,
negaki u yodlanmay qolgan.
Mustasno min’ ba’zi vaqt zikr etiladi, ba’zi vaqtda esa zikr etilmaydi.
Masalan,
ﺪﻬﺘﺟﺇ ﺎﻣ
ﺪﻟﺎﺧ ﻻﺇ
u deganda, mustasno min’ zikr etilmagan.
Mustasno min’ zikr etilgan kalomga «tom», deyiladi. Zikr etilmaganiga
«noqis», deyiladi.
ﻻﺍ ning oldidagi jumlada nafiyni (inkorni) anglatadigan biror narsa bo‘lsa, unga
«manfiy», deyiladi. Nafiyni anglatadigan narsa bo‘lmasa, «musbat», deyiladi.
Masalan
ﺪﻟﺎﺧ ﻻﺍ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﻦﻣ ﺓﺬﻣﻼﺘﻟﺍ ﺝﺮﺧ
ﺍ
misolida, kalom musbat bo‘lgan.
ﺪﻟﺎﺧ ﻻﺍ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﻦﻣ ﺓﺬﻣﻼﺘﻟﺍ ﺝﺮﺧ ﺎﻣ
ﺍ
misolida kalom manfiy bo‘lgan. Mustasno kalom
tom va musbat bo‘lganda, mansub bo‘ladi. Boshqa vaqtlarda o‘rniga qarab marfu’,
mansub, majrur bo‘lishi mumkin.
ﻝﺎﺨﻟﺍ
Jumlada fo’il va maf’ulning hay’at (holat) va kayfiyatini
bayon qilish uchun zikr qilingan ismga "hol", deyiladi.
Masalan
ُﺖْﻳَﺃَﺭ ،ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ﺩ ْﻱَﺯ َءﺎَﺟ
ﺎًﺴِﻟﺍ َﺝ ﺍًﺮْﻜَﺑ
kabi.
Bir jumlada hol zikr qilinsa, ish bajarilgan vaqtda fo’il
yoki maf’ul qanday hay’atda bo‘lgani tushuniladi.
Hollar "Qanday hay’atda? "Qanday kayfiyatda? kabi savollarga
javob hukmida zikr qilinadi. O‘zbek tiliga tarjima qilinganida
(-gan holda) kabi iboralar bilan ta’bir qilinadi.
Masalan:
ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ﺩ ْﻱَﺯ َءﺎَﺟ ،ﺩ ْﻱَﺯ ءﺎَﺟ َﻒْﻴﻛjumlalarida bo‘lgani kabi.
Qoida: Har bir hol mansub bo‘ladi.
Masalan:
ِﺒِﻛﺍَﺭ ُﻝﺎَﺟِﺭ ﻝﺍ َءﺎَﺟ ،ِﻦْﻳ َﺐِﻛﺍَﺭ ِﻦْﻴَﻠُﺟﱠﺮﻟﺍ َءﺎَﺟ ،ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ُﻞُﺟﱠﺮﻟﺍ َءﺎَﺟ
ِﺕَءﺎَﺟ ، َﻞِﺟﺍَﺭ ﺓَﺃْﺮَﻤْﻟﺍ ِﺕَءﺎَﺟ ،َﻦﻴ
َﻳ ﺕَﺃْﺮَﻤْﻟﺍ
ﺕ َﻼِﺟﺍَﺭ ءﺎَﺳ ﻥ ﻝﺍ ِﺕ ءﺎَﺟ ،ِﻦْﻳ َﺖَﻠِﺟﺍَﺭ ِﻦ
Holning mavsufiga "sohibi hol", deyiladi.
Masalan:
ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ﺩ ْﻱَﺯ َءﺎَﺟjumlasidagi ﺩ ْﻱَﺯ- sohibi holdir.
Qoida: Muzakkar va muannas bo‘lishda hol o‘z sohibiga
ergashadi.
Masalan:
ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ُﻞُﺟﱠﺮﻟﺍ َءﺎَﺟ ، َﻞِﺟﺍَﺭ ﺓَﺃْﺮَﻤْﻟﺍ ِﺕَءﺎَﺟkabi.
Qoida: Hollar har doim nakra bo‘ladi. YUqoridagi jumlalar
bunga misol bo‘la oladi.
Ammo
ﻩَﺪْﻬﺟ ﺩ ْﻱَﺯ ُﻪَﻠَﻋ َﻑ ،ُﻩَﺪْﺣَﻭ ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﻳَﺃَﺭjumlalaridagi ﻩَﺪْﺣَﻭva ْﻬﺟ
ﻩَﺪ lafzlari
zohiridan ma’rifa bo‘lsa-da, aslida nakradir, deb aytiladi.
CHunki,
ُﻩَﺪْﺣَﻭni, ﺍًﺩِﺮَﻓ ْﻦُﻣdeb, ُﻩَﺪْﻬﺟni, ُﻣ
ﺍًﺪِﻬَﺘ deb, ta’vil qilingan.
Hol fo’il yoki maf’ulning holi bo‘lishi e’tibori bilan
ikki turlidir. 1. Fo’ilning holi. 2. Maf’ulning holi.
Fo’il hollarining misollari
ِﺮُﺿ ،ﺎًﻤﺴﺒﺘﻣ ﺩ ْﻱَﺯ َﺮَﻈَﻧ ،ﺍًﺩِﺮَﻓ ْﻦُﻣ ﺩ ْﻱَﺯ َﺲَﻠَﺟ ،ﺎًﺴِﻟﺎَﺟ ﺩ ْﻱَﺯ َﻞَﻛَﺃ ،ﺎًﻴِﺷﺎَﻣ ﺩ ْﻱَﺯ َءﺎَﺟ ،ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ﺩ ْﻱَﺯ َﺐَﻫَﺫ
ﱡﺹ ﻞﻟﺍ َﺏ
،ًﻻﻮُﻠْﻐَﻣ
َﻣ ﺩ ْﻱَﺯ َﺐَﻫَﺫ
َﻓ ﺩ ْﻱَﺯ َﻢﱠﻠَﻜَﺗ ،ﺍًﺭﻭُﺮْﺴَﻣ ﺩ ْﻱَﺯ َﻊَﺟَﺭ ،ﺎًﻧﻭُﺰ
ﺩ ْﻱَﺯ َﻊَﺟَﺭ ،ﺎًﻘﻴِﻔَﻣ ﺩ ْﻱَﺯ َﺐَﻫَﺫ ،ﺎًﻧﺎَﻳْﺮُﻋ ﺩ ْﻱَﺯ َﻡﺎَﻧ ،ﺎًﺣِﺮ
ﺩ ْﻱَﺯ َﺭﺎَﺳ ، َﻥﺍَﺮْﻜَﺳ
ﺎًّﻳ ِﻦَﻏ ﺩ ْﻱَﺯ َﻊَﺟَﺭ ،ﺍًﺮﻴِﻘَﻓ ﺩ ْﻱَﺯ َﺐَﻫَﺫ ،ﺎًﻌﻳِﺮَﺳ.
Maf’ul hollarining misollari
َﻛ ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﺟﱠﻭَﺯ ،ﺎًﺴِﻟﺎَﺟ ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﺑَﺮَﺿ ،ﺎًﺒِﻛﺍَﺭ ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﻳَﺃَﺭ
ﺍ ُﺖْﺑِﺮَﺷ ،ًﻼْﻬ
َ ُﺖْﻠَﻛَﺃ ،ﺍًﺩِﺭﺎَﺑ َءﺎَﻤْﻟ
ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﻴِﻘَﻟ ،ﺎًﺴِﺑﺎَﻳ
َﻣ ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﻳَﻭﺍَﺩ ،ﺎًﻣﻮُﻤْﻐَﻣ
ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﻳَﻭﺍَﺩ ،ﺎًﻣﻮُﻤْﻐ
َﻋﺃ ،ﺎًﻣﻮُﻣ
ﺏَﺭ ،ﺍًﺮﻴِﻘَﻓ ﺍًﺪْﻳَﺯ ُﺖْﻨ
ْﻳَﺯ ُﺖﻳَﺃَﺭ ،ﺎًّﻳ ِﺐَﺻ ﺍًﺪْﻳَﺯ
َﺕ َﻕ ،ﺎًﻧ ﺎَﻳْﺮُﻋ ﺍًﺪ
َﻟﺍ ُﺖْﻟ
ُﺖْﺒِﻛَﺭ ، َﻢِﺋﺎَﻧ ﱠﻲ
ْﺸَﺗ َﻻَﻭ ﺍًّﺭﺎَﺣ َﻡﺎَﻌﱠﻄﻟﺍ ﻞُﻛْﺄَﺗ َﻻ ،ﺎًﺟﺮْﺴُﻣ َﺱَﺮَﻔْﻟﺍ
َﺕ ﻻ ،ﺍًﺩِﺭﺎَﺑ َءﺎَﻤْﻟﺍ ِﺏَﺮ
ﺍًﺪْﻳَﻭُﺭ
)
ﺎًﺋ ﻲِﻄَﺑ(
Ba’zi hollar ismi masdar siyg‘asida bo‘ladi. Lekin u
masdarlarning har biridan ismi fo’il ma’nosi iroda qilinadi.
Masalan:
ﺍًﻮْﻬَﺳ ُﺕْﺮَﻄْﻓﺃ)ﺎًﻴِﻫﺎَﺳ( ًﺍ ﻂَﺧ ُﺖْﻠَﻣﺃ ،)ﺎًﻨِﻁﺎَﺧ( ﺍًﺮْﻬَﺟ ُﺕْﺃَﺭ َﻕ ،)ﺍًﺮِﻫﺎَﺟ(
ُﻣ ُﺕْﺃَﺭ َﻕ ،
َﺕ َﻑﺎ
)
ُﻣ
ِﻑﺎ ( ﺎًﻨَﻠَﻋ ُﺕْﻮَﻋَﺩ ،) ْﻊُﻣ
ﺎًﻨِﻟ( ُﺕْﺭَﺭ َﻑ ،
ﺎًﻓْﻮَﺧ)ﺎًﻔِﺋﺍ َﺥ( ﺍًﺭﺍَﺭ ْﻚَﺗ ُﺖْﻟ ﺉ َﺱ ،)ﺍًﺭِﺭ َﻚُﻣ( َﺗ َﻦَﻤﱠﺛ ﻝﺍ ُﺖْﻀَﺑ َﻕ ،
ﺎًﻣﺎ
)
ﺎًّﻣﺎَﺗ(
َﻛ َﻦْﻳﱠﺪﻟﺍ ُﺖْﻴَﻄْﻋﺃ ،
ًﻻﺎَﻤ
)
ﻼِﻣﺎَﻛ(.
Hol faqat "maf’uli bih"ga xoslangan emas. Gohida
fo’ilning yoki maf’ulning muzofun ilayhlari bo‘lgan ismlarning
ham hollari zikr qilinadi. Masalan:
َﻋ ْﺖَﻌﱠﻣَﺪَﺗ
ِﺳ ،ﺎًﻈِﻋﺍَﻭ ِﻡﺎَﻣ ِﻹﺍ ﺎَﻧ ْﻲ
ﺍًﺭﱠﺮَﻘُﻣ ﺱِﺭ َﺪُﻤْﻟﺍ َﺕْﻮَﺻ ﺎَﻨْﻌ
kabi.
Kam-kam mubtado va xabarlarning ham hollari bo‘ladi.
Masalan:
ﺎًﻤِﺋﺎَﻗ ﺩ ْﻱَﺯ ﺍَﺬَﻫ ،ﺎًﺴِﻟﺎَﺟ ﻞِﻛﺁ ﺩ ْﻱَﺯkabi.
Hollar ko‘pincha ismi sifatdan bo‘lsa-da, ba’zan ismi
zotlarning ham hol bo‘lgani ko‘rinadi.
Masalan:
ُﺑ َﺮﻤﱠﺘﻟﺍ ُﺖْﻠَﻛﺃ ،ﺎًﺒَﻁُﺭ َﺮﻤﱠﺘﻟﺍ ُﺖْﻠَﻛﺃ
ﺎًﺒْﻁُﺭ ُﻪْﻨِﻣ ُﺐَﻴْﻁﺃ ﺍًﺭ ْﺲُﺑ ﺍَﺬَﻫ ،ﺍًﺮْﺴ
ِﺟ
ﺎًﻌَﻣ ،ﺍًّﺮُﻁ ،ًّﻼُﻛ ،ﺎًﻣﻮُﻤُﻋ ، َﺐِﻁﺎَﻗ ، َﻕﺎَﻛ ،ﺎًﻌﻴ lafzlari ham
ُﻣ
ﺍ ًﻊِﻤَﺘ yoki
َﻣ
َﻦﻴِﻌِﻤَﺘ ma’nosida
bo‘lib, hol bo‘ladi. Masalan:
ِﺟ َﻡْﻮَﻘْﻟﺍ ُﺖْﻣَﺮْﻛَﺃ
،ﺍًّﺮُﻁ ،ًّﻼُﻛ ،ﺎًﻣﻮُﻤُﻋ ، َﺐِﻁﺎَﻗ ، َﻕﺎَﻛ ،ﺎًﻌﻴ
ﺎًﻌَﻣ
َﺭﺎَﺸُﻋ ،َﺮَﺸَﻌَﻣ... َﺙَﻼَﺛ ،َﺚَﻟ َﺚَﻣ( ( lafzlari ham ) ﺓَﺮْﺸَﻋ ﺓَﺮْﺸَﻋ... َﺙَﻼَﺛ َﺙَﻼَﺛ( ma’nosida
bo‘lib, hol bo‘ladi.
Masalan:
َﺮَﺸَﻌَﻣ ُﻡْﻮَﻘْﻟﺍ َﻞَﺧَﺩ ، َﺭﺎَﺸُﻋ ُﻡْﻮَﻘْﻟﺍ َﻞَﺧَﺩ ،َﺚَﻟ َﺚَﻣ ُﻡْﻮَﻘْﻟﺍ َﻞَﺧَﺩ ،َﺙَﻼَﺛ ُﻡْﻮَﻘْﻟﺍ َﻞَﺧَﺩ
Ba’zi jumlalarda
ﺮﻴَﻏlafzi mansub ko‘rinishda hol bo‘lib, undan
keyingi ism muzofun ilayh bo‘lib majrur bo‘ladi. Masalan:
ﺩ ﻱَﺯ َﺐَﻫَﺫ
ﺭ ﻭُﺮْﺴَﻣ َﺮﻴَﻏ ﺍًﺪﻳَﺯ ُﺖﻴِﻘَﻟ ،ﻡ ِﺉﺎَﻗ َﺮﻴَﻏ ﺍًﺪﻳَﺯ ُﺖْﻳﺃَﺭ ،ﺱ ِﻝﺎَﺟ َﺮﻴَﻏ ﺩ ﻱَﺯ َﻞَﻛﺃ ،ﺏ ِﻙﺍَﺭ َﺮﻴَﻏ
Ish-harakat sodir bo‘lish vaqtida fo’il yoki maf’ul bihning holatini bayon
qilgan har bir ism «hol», bo‘ladi
M:
ﺎﺴﻟﺎﺟ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﺪﻤﺤﻣ ﻆﻔﺣ
- Muhammad kitobni o‘tirgan holda yodladi
(yoki
ﺎﺤﻴﺤﺻ ﻪﻈﻔﺣ
uni to‘g‘ri yodladi) jumlasidagi «
ﺎﺴﻟﺎﺟo‘tirgan holda» yoki
«
ﺎﺤﻴﺤﺻ
to‘g‘ri» so‘zlari «hol», deb ataladi.
Agar biz: «Amin suvni ichdi» deb aytsak, gap to‘g‘ri
bo‘ladi, biroq bu gapda ichish vaqtida fo’ilning yoki maf’ul
bihning holati ma’lum bo‘lmaydi.
ءﺎﻤﻟﺍ ﻦﻴﻣﺃ ﺏﺮﺷ
ﻤﺋﺎﻗ
ﺎ
«Amin suvni turgan holatda «turib ichdi»
desang, Aminning ichish vaqtidagi holatini bayon qilgan
bo‘lasan.
ﺎﻤﺋﺍﺭ ءﺎﻤﻟﺍ ﻦﻴﻣﺃ ﺏﺮﺷ
«Amin suvni toza holida ichdi» desang ichish
vaqtida suvni holatini bayon qilgan bo‘lasan. SHunga binoan
UJIS
(turgan holda)
va
CBI
j (toza holda) so‘zlari «hol», deb nomlanadi. «Hol» nasb holatida bo‘ladi.
SHu kabi
ﺎﻤﺋﺎﻗ ﺱﺭﺪﻟﺍ ﺪﻤﺤﻣ ﺃﺮﻗ
,
ﺎﻘﺋﺍﺭ ءﺎﻤﻟﺍ ﺪﻳﺮﻓ ﺏﺮﺷ
degandagi
ﺎﻤﺋﺎﻗ
,
ﺎﻘﺋﺍﺭ
kabi.
Bulardan avvalgisi o‘qish fe’li voqe’ bo‘lganida Muhammadning, ya’ni fo’ilning
qanday holda bo‘lganini, ikkinchisi, ichish fe’li voqe’ bo‘lgan vaqtda suvning,
ya’ni maf’ulning qanday holda bo‘lganini bildirgan. SHuning uchun bular hol
bo‘ladi.
Hol umuman nakra ismda bo‘ladi. Ma’rifa ismning hol bo‘lishi juda ham
ozdir.
ﻙﺪﺣﻭ ﻑﺮﺼﻧﺍ
degandagi
ﻙﺪﺣﻭ
kabi.
Hol mufradda va jumlada bo‘ladi. Jumla bo‘lganda jumlai fe’liyya va jumlai
ismiyya bo‘ladi.
ﻰﺘﻓ ﺖﻧﺃﻭ ﻢﻠﻌﻟﺍ ﺐﻠﻁﺃ ¸ﺾﻛﺮﻳ ﻡﻼﻐﻟﺍءﺎﺟ
degandagi
ﺾﻛﺮﻳ
hamda
ﻰﺘﻓ ﺖﻧﺃﻭ
jumlalari kabi. Hol jumlai ismiyya bo‘lganda, oldida ko‘p vaqt «vov» bo‘ladi.
YUqoridagi
ﻰﺘﻓ ﺖﻧﺃﻭ
kabi. Bu vovga «vovi holiyya», deyiladi.
Tanbeh: Holni bilish uchun fe’lning oldiga
ﻒﻴﻛ
(qanday) savolini keltirib qarash
kerak. Agar shunga javob bo‘lishga yarasa, u hol bo‘ladi. Masalan, yuqoridagi
misollarda fe’lning oldiga
ﻒﻴﻛ
keltirib,
؟َءﺎﻤﻟﺍ ﺪﻳﺮﻓ ﺏﺮﺷ ﻒﻴﻛ ؟ﺱﺭﺪﻟﺍ ﺪﻤﺤﻣ ﺃﺮﻗ ﻒﻴﻛ
deb savol bersak, avvalgisiga
ﺎﻤﺋﺎﻗ
T35
,
35T
ikkinchisiga
ﺎﻤﺋﺍﺭ
javob bo‘lishga yaraydi.
Quyidagi hollardan fo’ilning holatini bildirganlari va maf’ulning holatini
bildirganlarni ajrating.
Do'stlaringiz bilan baham: |