Izbullaeva indd

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
102
рағбатлантиради ва фикрлашнинг мантиқий кетма-кетлик 
услубини шакллантиради. Бу ўқитиш технологияларининг 
моҳияти шундан иборатки, унда иштирокчиларга ҳақиқий 
ҳаётий вазият бўйича фикр юритиш таклиф қилиниб, бу ва-
зият баёнида нафақат амалий масала ифодаланиб қолмасдан, 
ундаги муаммони ечиш жараёнида ўзлаштирилиши зарур 
бўлган ўқув материали ҳам ифодаланади. Бу усуллар бўйича 
ўрганувчиларга қанақадир ҳаётий ҳолат ёки адабиёт, мадани-
ят, фан, санъатдан бир бўлак қисм берилади ва шу ҳолат би-
лан бирга баҳслашиш учун қайсидир назарий аспект таклиф 
этилади ва баҳс-мунозара натижасида муаммо ўз ечимини то-
пада. 
“Маснавий”да шунга ўхшаш ҳолат кўп учрайди. Баҳс боши-
да қанақадир ривоят, оддий ҳаётий ҳолат ёки масал берилади, 
кейин эса муаллиф бу ҳолатни юқори даражада англаб, илоҳий 
ва инсонийлик таълимоти асосида жуда мураккаб саволлар 
бўйича назарий қарашларини ифода этади. Бошқача айтганда, 
одамнинг арзимайдиган, аҳамиятсиз ҳаётий тажрибаси ҳам 
Румий учун ўқитиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Шунинг 
учун у ўзининг асарларида қўлланган Шарқ халқларининг но-
расмий анъаналаридан олинган латифаларга қаратиб шундай 
ёзади: “Ҳазил ўргатади, уни жиддий қабул қил”
275
. Румий буюк 
устоз сифатида шогирдларига шундай дейди:
Илму фан деб ўлса, муқбил оти бор,
Бул ўлимда юз тириклик тоти бор
276
.
Илму фан йўлини танладингми, албатта, сен кўпгина 
тўсиқларга учрайсан. Сенда кўпгина саволлар туғилади ва 
шу саволларни 
маслаҳат 
орқали тушуниб борасан, маслаҳат 
олиш учун ўзингга раҳнамо танла, дея ўгит беради шоир.
Ҳар бир ишда маслаҳат вожиб эрур,
То пушаймонлик кейин кам-кам бўлур
277
.
Шоирнинг фикрича, ҳар бир иш, албатта, маслаҳат билан 
бажарилиши лозим, маслаҳатни донишманд устозлардан 
олиш мумкин. Ишни “етти ўлчаб бир кес”иб бажариш керак. 
Шогирд устоз орқали камолотга эришади, устоз ҳамиша шо-
гирдини имтиҳон, синов қилиш орқали унинг билим даража-
275
Ўша жойда. –Б. 720.
276
Ўша жойда. –Б. 615.
277
Ўша жойда. –Б. 196. 

---

2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
103
сини ва сифатини аниқлайди, ўзлаштирганлигини текшира-
ди, чидамли-чидамсизлигини билади. Сўраб, текшириб, синаб 
кўради ва баҳолайди. Синовдан мақсад ўқувчиларда сабот 
ва чидамни шакллантириш, зарур ва керак бўлган паллада 
ҳушёрликни қўлдан бермаслик, воқеа-ҳодисалардан тўғри ху-
лоса чиқаришга ўргатишдан иборат.
Айни пайтда жамиятда 
имтиҳон
олий ва ўрта махсус ўқув 
юртлари талаба ва ўқувчиларининг ҳамда абитуриентлар-
нинг ўқув режасидаги фанлардан олган билим - малакалари-
ни аниқлаш ва баҳолаш усули сифатида қабул қилинган. Ру-
мий айтади:
Имтиҳон бор имтиҳонда, эй ўғил,
Ўзни арзон бир синовга сотмагил
278
.
Демак, имтиҳонда олган билимлар синалади. Имтиҳон жа-
раёнида шахс билими ва кимлиги аниқланади, шунинг учун 
шоир баҳойинг паст бўлмасин десанг, барча куч-қудратингни 
имтиҳонга қарат ва имтиҳонни аъло баҳоларга топшир, 
демоқда. Яна Румий имтиҳон борасида фикр юритар экан, 
қуйидагиларни таъкидлайди:
Имтиҳон бўлганда шартдир ихтиёр,
Ихтиёр бўлгайму ҳеч беиқтидор
279
.
Шоир фикрича имтиҳон учун кишида майл-ихтиёр бўлмоғи 
шарт. Майл-ихтиёрни рўёбга чиқариш учун эса куч-қувват, 
иқтидор лозимдир. “Маснавий”да яна қуйидаги мисралар кел-
тирилади:
Сен синов йўлида топдинг илму фан,
Ул ишончдин паст, гумонлардин баланд
280
.
Румий синовни гумон ва ишонч ўртасига қўяди ва 
буни “Маснавий”да келтирилган “Нўхат” ҳикояти орқали 
изоҳлайди. Бир нўхат қозонга кирган экан, дод-вой солибди. 
“Нега мени оташга соласизлар, яна Ойбону капкири билан бо-
шимни эгасизлар”, – дебди. Шунда Ойбону: Сени қайнатишим 
аламдан эмас. Камситиш ва таҳқир ҳам эмас, бу – имтиҳон. 
Яъни сен мазали, тотли таом бўлиб жон бағишлашинг учун-
дир”, – дебди.
278
Ўша жойда. –Б. 267.
279
Ўша жойда. –Б. 524.
280
Ўша жойда. –Б. 365.

---