Izbullaeva indd

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
92
илми бўла туриб ўз илмини шогирдларига бера олмайдиган 
олимларни “устоз” деб атаб бўлмайди, дейди. Дарҳақиқат, илм 
ва илм соҳиби маърифат ва маърифатга чорловчи (маърифат-
парвар) бўлиши керакки, у инсониятга наф келтирсин, чунки: 
Офтоби маърифат ўчгайму ҳеч,
Ақлу жон осмонидин кўчгайму ҳеч?
Улки хуршиди камолдир, бефироқ,
Кеча-кундуз кори – равшан айламоқ.
“Маснавий”да яна лаёқатсиз устозлар тўғрисида турли 
ҳикоятлар келтирилган бўлиб, улардан бири “Ваҳимага тушган 
устоз” ҳикоятидир. Ҳикоятда мактаб талабалари устозларидан 
безор бўлишибди. Кўп ўқиш, ёзиш, уй вазифалари уларни жуда 
чарчатиб қўйибди ва кўчада ўйнашни исташибди. Бунинг чо-
расини излашибди. Нима қилиб бўлса ҳам, маълум вақт устоз-
ни мактабдан узоқлаштиришга қарор қилишибди. Ораларида-
ги энг кичкина, аммо зийрак ўқувчи шундай дебди: Ўртоқлар, 
ўқитувчимизнинг ҳеч қаери касал эмас. Қани энди бир неча 
ҳафта хасталанса-ю, биз дам олсак. Қандай бўлмасин, устозни 
касал қилиш керак. Дўстлари ундан: Соппа-соғ одамни қандай 
қилиб касал қилиш мумкин, деб сўрашибди. Ҳалиги бола: 
“Бўлади”, – дебди, мен бир ҳийла ўйладим. Эртага дарс бошлан-
гандан сўнг синфга биринчи кирган бола устозимизга: “Устоз, 
тинчликми! Юзингиз мунча сўлғин, сарғайибди, беҳолмисиз? 
Аллоҳ шифо берсин”, деб хасталиклари ҳақида айтади. Устоз бу 
гапдан ваҳимага тушади. Талабалар ўзаро маслаҳат қилишибди 
ва эртаси кун эрталабдан синфга илк кирган ўқувчи: “Тинчлик-
ми, устоз! Аллоҳ шифо берсин. Юзингиз сап-сариқ. Мазангиз 
йўқми?” – дебди. Устоз: “Валдирама, касал эмасман, бор жой-
ингга ўтир”, – деб қўрслик билан жавоб берибди.
Синфга кирган икки-уч ўқувчи ҳам устозидан қандай ка-
сал бўлиб қолганлигини “ҳайратланиб” сўрашибди. Устозни 
ваҳима босибди ва ўз-ўзига: “Хотинимнинг ақли жойида эмас, 
юзимнинг сўлганлигини, вужудимнинг титраганини қаердан 
ҳам билсин. Унинг дарди мен эмас. Ўзига оро беришдан бошқа 
нарсани ўйламайди”, – дебди
252
.
Румий бу ҳикояти орқали, энг аввало, устоз шундай зийрак 
ва ҳар нарсадан огоҳ бўлиши керакки, акс ҳолда ўз шогирдла-
ри кулгусига қолади, демоқда. Устоз дарсни ташқил қилишда 
252
Ўша жойда. –Б. 290.

---

2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
93
шогирдларини зериктирмаслиги, ножўя сўзламаслиги, таъ-
лимни етказишда шогирдининг зиммасига керагидан ортиқ 
вазифани юкламаслиги лозим. Шогирдини фанга қизиқтира 
билиши, нарса ва ҳодисаларни ҳаёт билан боғлаб тушунти-
риши керак. Чунки инсон диққати қисқа етти дақиқалик 
ҳолатдан иборат. Дарсни ташкил қилишда етти дақиқа ичида 
маълумот етказилиб, бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиб ту-
риш даркор. Жамият тараққиёти устоз фаолияти билан чам-
барчас боғлиқ экан, устоз шарафига лойиқ бўлган кишилар 
шогирдлари ҳурматига сазовор, марҳаматли бўлиши учун ас-
тойидил меҳнат қилиб, касбининг фидойиси бўлиши, бирин-
чи навбатда, шогирдларини севиши керак, акс ҳолда устозлик 
шарафига нолойиқ бўлади. 
Румий: “Ақл – парвона, севгили эса шам кабидир... Агар пар-
вона ўзини шам зиёсига урса-ю, лекин ёнмаса, демак, бу шам – 
шам эмасдир. Худди шундай, халқ билан қизиқмаган, аксинча, 
ундан нолиган, унинг учун жонини куйдирмаган инсон инсон 
эмасдир”, – дейди
253
.
Бир нарса ёки ҳодиса иккинчи нарса ёки ҳодисани тўлдириб 
боради. Ақл – устоз, севгилиси эса шогирд. Устоз парвона каби 
ўзини шогирди истиқболига фидо қилмаса, бундай шогирд ўз 
ҳаёт позициясини белгилаб олмайди ва бундай устозлар устоз 
шарафига нолойиқ деб топилади. Устоз ҳам амал, ҳам илм 
соҳибидир. Румий: “... Баъзиларнинг амали бор-у, илми йўқ. 
Баъзилар эса аксинча. Агар инсонда ҳам амал, ҳам илм бўлса, 
у ўта муваффақиятли зотдир”, – дейди
254
. Ҳозирги тараққиёт 
замонидаги ўқитувчи тимсоли ҳам юксак касбий билим ва пе-
дагогик маҳорат соҳиби бўлиши шарт.