Презентация на тему- "Ananaviy hind dinlari Reja- vedizmning vujudga kelishi. Brahmanizm davri. Hinduizm talimoti.". Скачать бесплатно и без регистрации

---

Ananaviy hind dinlari Reja: 1. Vedizmning vujudga
kelishi. 2. Brahmanizm davri. 3. Hinduizm talimoti.
Презентация
:
Advertisements
Похожие
презентации
Транксрипт
:
Ananaviy hind dinlari
Reja: 1. Vedizmning vujudga kelishi. 2. Brahmanizm davri. 3.
Hinduizm talimoti.
VEDIZM Qadimgi Hindiston diniy tizimining paydo bolishida
turli elatlar ishtirok etgan. Diniy tizim mahalliy va kochib
kelgan xalqlar dinlarining sintezi natijasida yuzaga kelgan.
Qadimgi Hindiston diniy tizimining paydo bolishida turli
elatlar ishtirok etgan. Diniy tizim mahalliy va kochib kelgan
xalqlar dinlarining sintezi natijasida yuzaga kelgan. Miloddan
avvalgi II ming yillikning ortalarida Hindistonning shimoliy va
markaziy qismlarini taxminan Pomir toglari vohalarida
yashagan kochmanchi Oriy (asilzoda) qabilalari bosib olganlar.
Ularning bu yerlarga kelishi sinflar va davlatning paydo bolishi
davriga togri kelgan. Kochmanchi qabilalar odatdagidek
mahalliy aholiga singib ketmagan. Oriylar oz urf-odatlari,
ananalari va udumlarini saqlab qolishi bilan birga mahalliy
xalq madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qoshgan.
Oriylarning mahalliy madaniyatga tasiri diniy etiqodda ayniqsa
salmoqli bolgan. Ularning diniy aqidalari xudolarga qurbonlik
qilish (xudoga eng katta qurbonlik odam hisoblangan, undan
keyin qayd etish tartibiga kora ot, hokiz, qoy va echki turgan)
hamda boshqa marosimlari muqaddas bitiklarda tasvirlangan.
Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning
boshlarida mazkur bitiklar asosida muqaddas matnlar toplami –
vedalar (sanskrit tilida – bilim degan manoni anglatadi)
yaratilgan. Vedalar matni qadimgi xudolar togrisidagi
hikoyalar, xudolarga qurbonliklar qilish tartibi va bu
marosimlarni bajarishda aytiladigan qoshiqlar, xudolar
sharafiga aytiladigan madhiyalar va afsunlardan tuzilgan.
Miloddan avvalgi II ming yillikning ortalarida Hindistonning
shimoliy va markaziy qismlarini taxminan Pomir toglari
vohalarida yashagan kochmanchi Oriy (asilzoda) qabilalari
bosib olganlar. Ularning bu yerlarga kelishi sinflar va
davlatning paydo bolishi davriga togri kelgan. Kochmanchi
qabilalar odatdagidek mahalliy aholiga singib ketmagan.
Oriylar oz urf-odatlari, ananalari va udumlarini saqlab qolishi
bilan birga mahalliy xalq madaniyatining rivojlanishiga katta
hissa qoshgan. Oriylarning mahalliy madaniyatga tasiri diniy
etiqodda ayniqsa salmoqli bolgan. Ularning diniy aqidalari
xudolarga qurbonlik qilish (xudoga eng katta qurbonlik odam
hisoblangan, undan keyin qayd etish tartibiga kora ot, hokiz,
qoy va echki turgan) hamda boshqa marosimlari muqaddas
bitiklarda tasvirlangan. Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari
– I ming yillikning boshlarida mazkur bitiklar asosida
muqaddas matnlar toplami – vedalar (sanskrit tilida – bilim
degan manoni anglatadi) yaratilgan. Vedalar matni qadimgi
xudolar togrisidagi hikoyalar, xudolarga qurbonliklar qilish
tartibi va bu marosimlarni bajarishda aytiladigan qoshiqlar,
xudolar sharafiga aytiladigan madhiyalar va afsunlardan
tuzilgan.
Vedalar 4 ta toplamga bolinadi va quyidagilardan iborat:
Vedalar 4 ta toplamga bolinadi va quyidagilardan iborat: 1)
Rigveda – xudolarga bagishlangan madhiyalar. Xudolarning
sarguzashtlari, 1) Rigveda – xudolarga bagishlangan
madhiyalar. Xudolarning sarguzashtlari, ozaro aloqalari va
asosiy vazifalari sheriy uslubida tasvirlangan; ozaro aloqalari
va asosiy vazifalari sheriy uslubida tasvirlangan; 2) Samveda –
asosan Rigveda mavzularini takrorlovchi sheriy toplam; 2)
Samveda – asosan Rigveda mavzularini takrorlovchi sheriy
toplam; 3) Yadjuraveda – qurbonliklar qilish qoidalaridan
iborat; 3) Yadjuraveda – qurbonliklar qilish qoidalaridan iborat;
4) Atxarvaveda – yovuz ruhlarga qarshi qollaniladigan jodu va
afsunlardan tuzilgan. 4) Atxarvaveda – yovuz ruhlarga qarshi
qollaniladigan jodu va afsunlardan tuzilgan.
Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning
boshlarida Qadimgi Hindistonda vujudga kelgan din muqaddas
bitik – vedalar sharafiga shu nom bilan atalgan. Veda dini
asrlar davomida takomillashib borgan. U kopxudolikka
asoslangan. Daus osmon xudosi hisoblangan va yer ilohi
Pitxivi borliqni yaratgan, xudolar va odamlarning ajdodi
bolgan. Ulardan Indra (issiqlik, yoruglik, yomgir va tofon
xudosi, olamning hukmdori), Agni (olov xudosi, oila homiysi,
baxt va soglom farzand ato etuvchi, xudolar va odamlar
ortasidagi vositachi xudo) tugilgan. Miloddan avvalgi II ming
yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida Qadimgi
Hindistonda vujudga kelgan din muqaddas bitik – vedalar
sharafiga shu nom bilan atalgan. Veda dini asrlar davomida
takomillashib borgan. U kopxudolikka asoslangan. Daus
osmon xudosi hisoblangan va yer ilohi Pitxivi borliqni
yaratgan, xudolar va odamlarning ajdodi bolgan. Ulardan Indra
(issiqlik, yoruglik, yomgir va tofon xudosi, olamning
hukmdori), Agni (olov xudosi, oila homiysi, baxt va soglom
farzand ato etuvchi, xudolar va odamlar ortasidagi vositachi
xudo) tugilgan. Oriylarda keng tarqalgan xudolar qatorida yana
Suriya (quyosh xudosi), Oriylarda keng tarqalgan xudolar
qatorida yana Suriya (quyosh xudosi), Mitra (yoruglik xudosi),
Varuna (tun xudosi, abadiy tartibni taminlovchi, aybdorlarga
jazo, aybiga iqror bolib tavba qilganlarni kechiruvchi xudo)ni
qayd etish mumkin. Ular orasida odamlarning kundalik
yumushini hal qilinishida bevosita ishtirok etuvchilari alohida
uluglangan. Hindistonda ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi, mehnat taqsimoti, tabaqa (varna)lar va qadimgi
davlatlarning vujudga kelishi sababli diniy etiqodda ozgarishlar
bolgan. Veda dini braxmanizm bilan almashtirilgan. Mitra
(yoruglik xudosi), Varuna (tun xudosi, abadiy tartibni
taminlovchi, aybdorlarga jazo, aybiga iqror bolib tavba
qilganlarni kechiruvchi xudo)ni qayd etish mumkin. Ular
orasida odamlarning kundalik yumushini hal qilinishida
bevosita ishtirok etuvchilari alohida uluglangan. Hindistonda
ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, mehnat taqsimoti,
tabaqa (varna)lar va qadimgi davlatlarning vujudga kelishi
sababli diniy etiqodda ozgarishlar bolgan. Veda dini
braxmanizm bilan almashtirilgan. Braxmanizm jamiyatning
tabaqalarga bolinishini, braxmanlarning imtiyozlari va davlatni
muqaddaslashtirgan. Yangi dinning diqqatga sazovor
jihatlaridan biri shuki, unda diniy aqidalar braxmanlar matnlari
muqaddas bitigida bayon qilingan. Braxman matnlari
yaratilganidan keyin ham vedalar saqlanib qolgan va ular
vedalarni sharhlovchi muqaddas bitik vazifasini bajargan.
Braxman matnlarida braxmanlarning eng yuqori tabaqa
ekanligi bayon qilingan, kasta tuzumi muqaddaslashtirilgan va
ularning alohida yashash qoidalari belgilangan. Har bir dindor
muayyan kasta azosi bolganligi uchun uning qoidalari asosida
yashagan. Braxmanizm jamiyatning tabaqalarga bolinishini,
braxmanlarning imtiyozlari va davlatni muqaddaslashtirgan.
Yangi dinning diqqatga sazovor jihatlaridan biri shuki, unda
diniy aqidalar braxmanlar matnlari muqaddas bitigida bayon
qilingan. Braxman matnlari yaratilganidan keyin ham vedalar
saqlanib qolgan va ular vedalarni sharhlovchi muqaddas bitik
vazifasini bajargan. Braxman matnlarida braxmanlarning eng
yuqori tabaqa ekanligi bayon qilingan, kasta tuzumi
muqaddaslashtirilgan va ularning alohida yashash qoidalari
belgilangan. Har bir dindor muayyan kasta azosi bolganligi
uchun uning qoidalari asosida yashagan.
Braxmanizm talimotiga kora moddiy borliq undan tashqarida
mavjud bolgan yagona boqiy ruhning emanatsiyasi (lotincha
emanatio – oqib chiqish, otish degan manolarni anglatadi, iloh
ijodiy energiyasining oqib chiqishi) natijasida vujudga kelgan.
Tirik jonzodlardagi ruh uning bir zarrasidir. Ruh boqiy. Uning
qayta tugilishi toxtatilmasa, tanadan-tanaga cheksiz ravishda
kochaveradi. Ruhning kochishini sansara (sanskrit tilida –
shakllanish, kochish, vujudga kelish degan manolarni
anglatadi) aqidasi tartibga soladi. Sansara barcha tirik
mavjudotlarning otkinchiligi, ozgaruvchanligi, ruhning
tanadan-tanaga kochishining yagona zanjiri togrisidagi
talimotdir. Ruhning kochish tartibi, yani ruhning qaysi
mavjudotning tanasiga kochishi uning hayot yoli yoki
karmasiga (sanskrit tilida – harakat, burch, faoliyat degan
manolarni anglatadi) bogliq. Karma – ilohiy kuch bolib,
odamning sodir etgan xatti-harakati, xulq-atvori, intilishlari va
maqsadlarini umumlashtiradi va ruhning qaysi jonzodga
kochishini belgilaydi. Braxmanizmda karmaning asosini kasta
qoidalari tashkil etadi. Braxmanizm talimotiga kora moddiy
borliq undan tashqarida mavjud bolgan yagona boqiy ruhning
emanatsiyasi (lotincha emanatio – oqib chiqish, otish degan
manolarni anglatadi, iloh ijodiy energiyasining oqib chiqishi)
natijasida vujudga kelgan. Tirik jonzodlardagi ruh uning bir
zarrasidir. Ruh boqiy. Uning qayta tugilishi toxtatilmasa,
tanadan-tanaga cheksiz ravishda kochaveradi. Ruhning
kochishini sansara (sanskrit tilida – shakllanish, kochish,
vujudga kelish degan manolarni anglatadi) aqidasi tartibga
soladi. Sansara barcha tirik mavjudotlarning otkinchiligi,
ozgaruvchanligi, ruhning tanadan-tanaga kochishining yagona
zanjiri togrisidagi talimotdir. Ruhning kochish tartibi, yani
ruhning qaysi mavjudotning tanasiga kochishi uning hayot yoli
yoki karmasiga (sanskrit tilida – harakat, burch, faoliyat degan
manolarni anglatadi) bogliq. Karma – ilohiy kuch bolib,
odamning sodir etgan xatti-harakati, xulq-atvori, intilishlari va
maqsadlarini umumlashtiradi va ruhning qaysi jonzodga
kochishini belgilaydi. Braxmanizmda karmaning asosini kasta
qoidalari tashkil etadi. Kastada belgilangan qoidalarni buzish
ogir gunoh sanaladi va bu ruhning kochishi masalasini hal
etishi mumkin. Karma aqidalari dxarma (sanskrit tilida –
qonun, burch, qoida, fazilat kabi manolarni anglatadi)
talimotida bayon qilingan. Dxarma – fuqaroviy, axloqiy va
madaniy qoidalar tizimi bolib, uning xudo tomonidan
yaratilganligi qayd etiladi. Dxarma qoidalari hind xalqi
turmush tarziga aylangan. Kastada belgilangan qoidalarni
buzish ogir gunoh sanaladi va bu ruhning kochishi masalasini
hal etishi mumkin. Karma aqidalari dxarma (sanskrit tilida –
qonun, burch, qoida, fazilat kabi manolarni anglatadi)
talimotida bayon qilingan. Dxarma – fuqaroviy, axloqiy va
madaniy qoidalar tizimi bolib, uning xudo tomonidan
yaratilganligi qayd etiladi. Dxarma qoidalari hind xalqi
turmush tarziga aylangan. Xulosa qilib aytish mumkinki,
braxmanizm hind jamiyatida ijtimoiy taraqqiyotning mulkiy
tengsizlik, xususiy mulk va davlat vujudga kelishi bosqichida
hukmron tabaqaning manfaatlariga xizmat qiluvchi diniy
talimot tarzida paydo bolgan va rivojlangan. Braxmanizm
aqidalari oldingi tarixiy davrlarda mavjud bolgan diniy
qarashlarning mantiqiy davomi sifatida keyingi bosqichlarda
ham oz ahamiyatini saqlab qolgan. Xulosa qilib aytish
mumkinki, braxmanizm hind jamiyatida ijtimoiy
taraqqiyotning mulkiy tengsizlik, xususiy mulk va davlat
vujudga kelishi bosqichida hukmron tabaqaning manfaatlariga
xizmat qiluvchi diniy talimot tarzida paydo bolgan va
rivojlangan. Braxmanizm aqidalari oldingi tarixiy davrlarda
mavjud bolgan diniy qarashlarning mantiqiy davomi sifatida
keyingi bosqichlarda ham oz ahamiyatini saqlab qolgan.
Hinduiylikning talimoti va marosimlari Hindiston diniy
tizimlarining aqidalaridagi oxshashliklar, odamlarning diniy
etiqodni tanlash erkinligi kabi omillar diniy etiqodi turlicha
bolgan xalqlarning tinch-totuv yashashlariga shart-sharoit
yaratgan. Ammo yuqoridagi fikrga asoslanib, diniy tizimlar
ortasida mintaqada hukmronlik uchun keskin kurash bolmagan,
degan xulosaga kelish xatodir. Bunday kurash nafaqat diniy
tizimlar ortasida, balki bitta diniy tizimdagi xudolar darajasida
ham toxtovsiz davom etgan. Masalaning diqqatga sazovor
jihati shundaki, ular ortasidagi keskin raqobat jamiyatda
toqnashuvlarni, diniy urushlarni keltirib chiqarmagan.
Hindiston diniy tizimlarining aqidalaridagi oxshashliklar,
odamlarning diniy etiqodni tanlash erkinligi kabi omillar diniy
etiqodi turlicha bolgan xalqlarning tinch-totuv yashashlariga
shart-sharoit yaratgan. Ammo yuqoridagi fikrga asoslanib,
diniy tizimlar ortasida mintaqada hukmronlik uchun keskin
kurash bolmagan, degan xulosaga kelish xatodir. Bunday
kurash nafaqat diniy tizimlar ortasida, balki bitta diniy
tizimdagi xudolar darajasida ham toxtovsiz davom etgan.
Masalaning diqqatga sazovor jihati shundaki, ular ortasidagi
keskin raqobat jamiyatda toqnashuvlarni, diniy urushlarni
keltirib chiqarmagan. Buddaviylikning davlat dini sifatida tan
olinganligi (miloddan avvalgi III asr) diniy tizimlar ortasidagi
raqobatni susaytirmagan. Bu kurash, ayniqsa, braxmanizm va
buddaviylik dinlari ortasida murosasiz kechgan. Lekin
braxmanizm avvalgi holatida qayta tiklanishi mumkin emas
edi. Natijada braxmanizmning negizida yangi diniy talimot –
hinduiylik vujudga kelgan. Uning shakllanish jarayoni milodiy
I asrga kelib yakunlangan va Hindistonda keng yoyilishi
milodiy IV–VI asrlardagi Guptalar imperiyasi davriga togri
kelgan. Buddaviylik bilan hinduiylikning raqobat kurashi uzoq
davom etgan. Faqat X asrga kelib, buddaviylik Hindistondan
uzil-kesil siqib chiqarilgan. Yangi dinni «hinduiylik» deb atash
VIII asrda islom dinining Hindistonda yoyilishi bilan bogliqdir.
Islom dinini qabul qilmagan aholini mahalliy musulmonlar
«hindilar» deb ataganlar va keyinchalik ilmiy adabiyotda yangi
din tarafdorlari «hinduiylar» deb atala boshlangan.
Buddaviylikning davlat dini sifatida tan olinganligi (miloddan
avvalgi III asr) diniy tizimlar ortasidagi raqobatni
susaytirmagan. Bu kurash, ayniqsa, braxmanizm va
buddaviylik dinlari ortasida murosasiz kechgan. Lekin
braxmanizm avvalgi holatida qayta tiklanishi mumkin emas
edi. Natijada braxmanizmning negizida yangi diniy talimot –
hinduiylik vujudga kelgan. Uning shakllanish jarayoni milodiy
I asrga kelib yakunlangan va Hindistonda keng yoyilishi
milodiy IV–VI asrlardagi Guptalar imperiyasi davriga togri
kelgan. Buddaviylik bilan hinduiylikning raqobat kurashi uzoq
davom etgan. Faqat X asrga kelib, buddaviylik Hindistondan
uzil-kesil siqib chiqarilgan. Yangi dinni «hinduiylik» deb atash
VIII asrda islom dinining Hindistonda yoyilishi bilan bogliqdir.
Islom dinini qabul qilmagan aholini mahalliy musulmonlar
«hindilar» deb ataganlar va keyinchalik ilmiy adabiyotda yangi
din tarafdorlari «hinduiylar» deb atala boshlangan.
Hinduiylar oz diniy etiqodlarini «arya-dxarma» (oriylar
qonuni) yoki «sanatana dxarma» (abadiy qonun) deb ataganlar.
Hinduiylik Hindistonda qadimgi davrlardan paydo bolgan
barcha din turlarini, mahalliy xalqlarning urf-odatlari, anana va
udumlarini qabul qilgan. Ushbu din buddaviylikka kop jihatlari
bilan oxshash bolsa ham, kasta tizimini
muqaddaslashtirganligi, mahalliy urf-odatlar va ananalarni,
afsonalar, rivoyatlar va bayramlarni qabul qilishi va boshqa
jihatlari bilan undan farq qilgan. Shu bois, haqli ravishda,
hinduiylik «hind turmushtarzi» deb ataladi. Hinduiylar oz diniy
etiqodlarini «arya-dxarma» (oriylar qonuni) yoki «sanatana
dxarma» (abadiy qonun) deb ataganlar. Hinduiylik Hindistonda
qadimgi davrlardan paydo bolgan barcha din turlarini, mahalliy
xalqlarning urf-odatlari, anana va udumlarini qabul qilgan.
Ushbu din buddaviylikka kop jihatlari bilan oxshash bolsa
ham, kasta tizimini muqaddaslashtirganligi, mahalliy urf-
odatlar va ananalarni, afsonalar, rivoyatlar va bayramlarni
qabul qilishi va boshqa jihatlari bilan undan farq qilgan. Shu
bois, haqli ravishda, hinduiylik «hind turmushtarzi» deb
ataladi. Yangi din mazmuni va mohiyati jihatidan nihoyatda
kengligi va moslashuvchanligi bilan ajralib turgan. Undan turli
tabaqa vakillari ozlarini qiziqtiruvchi muammolarga javob
topganlar. Uning negizida diniy tilsimotlar, falsafiy
mulohazalar, yoga falsafasi va amaliyoti, ibtidoiy diniy
qarashlar, diniy xurofotlar va irimlar ozaro qoshilib ketgan.
Zero, murakkab falsafiy qarashlar faqat uni tushunib,
organadigan dindorlar uchun saqlanib qolgan. Aholining orta
va quyi tabaqa vakillari asrlar davomida saqlanib qolgan, sodda
va tushunarli qadimiy marosim va ananalarga etiqod qilishni
davom ettirganlar. Yangi din mazmuni va mohiyati jihatidan
nihoyatda kengligi va moslashuvchanligi bilan ajralib turgan.
Undan turli tabaqa vakillari ozlarini qiziqtiruvchi
muammolarga javob topganlar. Uning negizida diniy
tilsimotlar, falsafiy mulohazalar, yoga falsafasi va amaliyoti,
ibtidoiy diniy qarashlar, diniy xurofotlar va irimlar ozaro
qoshilib ketgan. Zero, murakkab falsafiy qarashlar faqat uni
tushunib, organadigan dindorlar uchun saqlanib qolgan.
Aholining orta va quyi tabaqa vakillari asrlar davomida
saqlanib qolgan, sodda va tushunarli qadimiy marosim va
ananalarga etiqod qilishni davom ettirganlar.
Hinduiylik talimotining kengligi, rang-barangligi sababli
Sanskrit tilida yozilgan vedalar, braxmanlar matnlari va
upanishadalar muqaddas bitik sifatida qabul qilingan.
Hinduiylikning eng qadimgi muqaddas bitigi – Vedalar
(sanskrit tilida – bilim degan manoni anglatadi) miloddan
avvalgi II ming yillikning ortalaridan miloddan avvalgi I ming
yillikning ortalarigacha sheriy uslubda yozilgan diniy-adabiy
yodgorlik. Unga xudolarga madhiyalar aytish, afsun va jodular,
ibodatlar va qurbonliklar qilish tartibi kabilar kiritilgan.
Vedalarning hajmi juda kattaligi sababli tort toplam
(samxitlar)ga bolingan. Vedalar matnining mazmunini
tushunish juda qiyinligi sababli muqaddas yozuvlarni tafsir
qiluvchi toplam vedangalar (vedalarning qismi) yaratilgan.
Hinduiylik talimotining kengligi, rang-barangligi sababli
Sanskrit tilida yozilgan vedalar, braxmanlar matnlari va
upanishadalar muqaddas bitik sifatida qabul qilingan.
Hinduiylikning eng qadimgi muqaddas bitigi – Vedalar
(sanskrit tilida – bilim degan manoni anglatadi) miloddan
avvalgi II ming yillikning ortalaridan miloddan avvalgi I ming
yillikning ortalarigacha sheriy uslubda yozilgan diniy-adabiy
yodgorlik. Unga xudolarga madhiyalar aytish, afsun va jodular,
ibodatlar va qurbonliklar qilish tartibi kabilar kiritilgan.
Vedalarning hajmi juda kattaligi sababli tort toplam
(samxitlar)ga bolingan. Vedalar matnining mazmunini
tushunish juda qiyinligi sababli muqaddas yozuvlarni tafsir
qiluvchi toplam vedangalar (vedalarning qismi) yaratilgan.
Braxmanlar matnlari ham hinduizmning muqaddas bitiklaridan
biri sifatida qabul qilingan. Braxmanlar matni kastalar
tuzumining shakllanishi davrida vedalarni sharhlashga
bagishlangan diniy traktat sifatida yaratilgan. Ushbu muqaddas
bitik mazmunan braxmanlarning jamiyatdagi rahbarlik
mavqeini mustahkamlashga xizmat qilgan. Braxmanlar
matnlari ham hinduizmning muqaddas bitiklaridan biri sifatida
qabul qilingan. Braxmanlar matni kastalar tuzumining
shakllanishi davrida vedalarni sharhlashga bagishlangan diniy
traktat sifatida yaratilgan. Ushbu muqaddas bitik mazmunan
braxmanlarning jamiyatdagi rahbarlik mavqeini
mustahkamlashga xizmat qilgan.
Diniy talimotning muhim manbalaridan yana biri upanishadalar
(sanskrit tilida – sirli talimot degan manoni anglatadi) bolib,
diniyfalsafiy asarlar toplami hisoblanadi. Unda vedalar
sharhlangan, dunyoning paydo bolishi, materiya va ruhning
munosabatlari, xudolarning mohiyati kabi masalalar tahlil
qilingan. Upanishadalar matni Hindistondagi boshqa muqaddas
bitiklar singari juda uzoq vaqt davomida toplangan. Diniy
talimotning muhim manbalaridan yana biri upanishadalar
(sanskrit tilida – sirli talimot degan manoni anglatadi) bolib,
diniyfalsafiy asarlar toplami hisoblanadi. Unda vedalar
sharhlangan, dunyoning paydo bolishi, materiya va ruhning
munosabatlari, xudolarning mohiyati kabi masalalar tahlil
qilingan. Upanishadalar matni Hindistondagi boshqa muqaddas
bitiklar singari juda uzoq vaqt davomida toplangan. Uning eng
qadimgi qismi miloddan avvalgi VIII–VI asrlarda yaratilgan.
Matnining ayrim qismlari yozilgan vaqt milodiy yil hisobi
boshlangan tarixiy davrlarga togri keladi. Muqaddas yozuvlar
matni asrlar davomida toldirib borilganligi sababli ularni
organishda til va urf-odatlar bilan bogliq qiyinchiliklar vujudga
kelishi muqarrar edi. Mazkur muammolarni hal qilish
maqsadida muqaddas yozuvlarni organishga komaklashuvchi
qoshimcha adabiyotlar yaratilgan. Ulardan biri sutralar deb
ataladi. Uning eng qadimgi qismi miloddan avvalgi VIII–VI
asrlarda yaratilgan. Matnining ayrim qismlari yozilgan vaqt
milodiy yil hisobi boshlangan tarixiy davrlarga togri keladi.
Muqaddas yozuvlar matni asrlar davomida toldirib borilganligi
sababli ularni organishda til va urf-odatlar bilan bogliq
qiyinchiliklar vujudga kelishi muqarrar edi. Mazkur
muammolarni hal qilish maqsadida muqaddas yozuvlarni
organishga komaklashuvchi qoshimcha adabiyotlar yaratilgan.
Ulardan biri sutralar deb ataladi. Sutralar diniy talimotning
juda qisqa bayoni bolib, avloddan- avlodga ogzaki tarzda otib
kelgan. Uning mazmunini tajribali ustozning yordamisiz
tushunish juda qiyin bolgan. Sutralarning asosiy qismi diniy
marosimlarga bagishlangan. Shuningdek, ularda hukmron
kastalarning yashash qoidalari va kundalik diniy majburiyatlar
bayon qilingan. Sutralar diniy talimotning juda qisqa bayoni
bolib, avloddan- avlodga ogzaki tarzda otib kelgan. Uning
mazmunini tajribali ustozning yordamisiz tushunish juda qiyin
bolgan. Sutralarning asosiy qismi diniy marosimlarga
bagishlangan. Shuningdek, ularda hukmron kastalarning
yashash qoidalari va kundalik diniy majburiyatlar bayon
qilingan.
Muqaddas bitiklarni organishga komaklashuvchi sutralar bilan
birga, oquv matnlar hisoblanuvchi shastralar ham vujudga
kelgan. Shastralar sheriy uslubda yozilgan bolib, diniy
talimotning turli sohalaridan bilim beradi. Ular orasida eng
mashhuri axloq qoidalariga bagishlangan «Manu qonunlari»
(Manava-dxarma-shastra) hisoblanadi. Muqaddas bitiklarni
organishga komaklashuvchi sutralar bilan birga, oquv matnlar
hisoblanuvchi shastralar ham vujudga kelgan. Shastralar sheriy
uslubda yozilgan bolib, diniy talimotning turli sohalaridan
bilim beradi. Ular orasida eng mashhuri axloq qoidalariga
bagishlangan «Manu qonunlari» (Manava-dxarma-shastra)
hisoblanadi. Hinduiylikning muqaddas yozuvlari sifatida
«Mahobxorat» va «Ramayana» dostonlari ham qabul qilingan.
«Mahobxorat» dostonining matnlarini toplash miloddan
avvalgi I ming yillikning boshlariga togri keladi va bu jarayon
bir yarim ming yil davom etgan. Dostonning dastlab hinduiylik
talimoti bilan hech qanday aloqasi yoq edi, lekin ruhoniy
braxmanlar uning matniga diniy mazmundagi koplab lavhalarni
kiritganliklari tufayli u diniy qonunlarni orgatuvchi asar –
dxarmashastriga aylantirilgan. Hinduiylikning muqaddas
bitiklarini organish orqali uning kop xudolikka asoslangan
talimot ekanligi togrisida xulosaga kelish mumkin.
Hinduizmda xudolarga siginishning oziga xos jihatlari mavjud.
Hinduiylikning muqaddas yozuvlari sifatida «Mahobxorat» va
«Ramayana» dostonlari ham qabul qilingan. «Mahobxorat»
dostonining matnlarini toplash miloddan avvalgi I ming
yillikning boshlariga togri keladi va bu jarayon bir yarim ming
yil davom etgan. Dostonning dastlab hinduiylik talimoti bilan
hech qanday aloqasi yoq edi, lekin ruhoniy braxmanlar uning
matniga diniy mazmundagi koplab lavhalarni kiritganliklari
tufayli u diniy qonunlarni orgatuvchi asar – dxarmashastriga
aylantirilgan. Hinduiylikning muqaddas bitiklarini organish
orqali uning kop xudolikka asoslangan talimot ekanligi
togrisida xulosaga kelish mumkin. Hinduizmda xudolarga
siginishning oziga xos jihatlari mavjud.
HINDUIZM XUDOLARI Hinduiylikda bosh xudolar sifatida
Braxma, Vishnu va Shiva qabul qilingan. Ular turli sohalarga
ixtisoslashgan va bir- birini toldiradi. Bosh xudolarning
birinchisi – yaratuvchi xudo Braxma. U oliy ibtidoiy borliq va
abadiylikning birligidan otkinchi va rang-barang dunyo, yani
olam va undagi mavjudotlarni yaratgan. Hinduiylikda bosh
xudolar sifatida Braxma, Vishnu va Shiva qabul qilingan. Ular
turli sohalarga ixtisoslashgan va bir- birini toldiradi. Bosh
xudolarning birinchisi – yaratuvchi xudo Braxma. U oliy
ibtidoiy borliq va abadiylikning birligidan otkinchi va rang-
barang dunyo, yani olam va undagi mavjudotlarni yaratgan.
Hinduiylikning bosh xudolari qatorida ikkinchi xudo Shiva
hisoblanadi. Shiva – vayron qiluvchi xudo, sanat va bilim,
aysh- ishrat va ishqiy sarguzashtlar homiysi; hayotiy kuchlar,
erkaklik ibtidosi va tabiat stixiyasining timsoli. U tabiat
kuchlari kabi ziddiyatli xudo. Shiva odamlarga yomonlik qilib,
uning oqibatlarini ozi bartaraf etadi, chorvaga homiylik qiladi
yoki ularga ziyon yetkazadi. Hinduiylikning bosh xudolari
qatorida ikkinchi xudo Shiva hisoblanadi. Shiva – vayron
qiluvchi xudo, sanat va bilim, aysh- ishrat va ishqiy
sarguzashtlar homiysi; hayotiy kuchlar, erkaklik ibtidosi va
tabiat stixiyasining timsoli. U tabiat kuchlari kabi ziddiyatli
xudo. Shiva odamlarga yomonlik qilib, uning oqibatlarini ozi
bartaraf etadi, chorvaga homiylik qiladi yoki ularga ziyon
yetkazadi.
Xaloskor xudo Vishnu bosh xudolarning uchinchisi
hisoblanadi. U Shiva kabi ziddiyatli ilohiy mavjudot emas.
Vishnu odamlarga ilohiy haqiqatni yetkazadi va adolatning
galaba qozonishiga yordam beradi. Vishnu odamlarni zulmdan
xalos qilishi bilan birga xavf-xatardan ham saqlaydi. Oz
vazifalarini bajarish uchun turli qiyofa (avatar)larda dunyoga
keladi. Diniy manbalarda uning necha bor dunyoga kelishi
togrisida har xil malumotlar berilgan. «Mahobxorat» dostonida
Vishnuning mingta qiyofasi togrisida hikoya qilingan.
Xaloskor xudo Vishnu bosh xudolarning uchinchisi
hisoblanadi. U Shiva kabi ziddiyatli ilohiy mavjudot emas.
Vishnu odamlarga ilohiy haqiqatni yetkazadi va adolatning
galaba qozonishiga yordam beradi. Vishnu odamlarni zulmdan
xalos qilishi bilan birga xavf-xatardan ham saqlaydi. Oz
vazifalarini bajarish uchun turli qiyofa (avatar)larda dunyoga
keladi. Diniy manbalarda uning necha bor dunyoga kelishi
togrisida har xil malumotlar berilgan. «Mahobxorat» dostonida
Vishnuning mingta qiyofasi togrisida hikoya qilingan.
TRIMURTI 1. BRAHMA 2. VISHNU 3. SHIVA
Boshqa diniy tizimlardagi kabi hinduizmda ham dindorlarning
axloq qoidalariga qatiy amal qilishlari talab qilinadi. Bu
qoidalar quyidagi talimotlarda ifodalanadi: Boshqa diniy
tizimlardagi kabi hinduizmda ham dindorlarning axloq
qoidalariga qatiy amal qilishlari talab qilinadi. Bu qoidalar
quyidagi talimotlarda ifodalanadi: 1) dxarma (sanskrit tilida –
qonun, majburiyat degan manolarni anglatadi) – odamlarning
burchi va majburiyatlarini belgilaydi. Dxarma qoidalari turli
kastalarning burchlari va majburiyatlarini tartibga soladi,
dindorlardan ushbu qoidalarning bajarilishini talab qiladi; 1)
dxarma (sanskrit tilida – qonun, majburiyat degan manolarni
anglatadi) – odamlarning burchi va majburiyatlarini belgilaydi.
Dxarma qoidalari turli kastalarning burchlari va
majburiyatlarini tartibga soladi, dindorlardan ushbu
qoidalarning bajarilishini talab qiladi; 2) artxa – dindorlar xulq-
atvor qoidalarining majmuidan iborat; 2) artxa – dindorlar
xulq-atvor qoidalarining majmuidan iborat; 3) kama
(braxmanizm va hinduizmda sevgi xudosi) – hissiy istak va
mayllar qondirilishining ahamiyatini belgilaydi; 3) kama
(braxmanizm va hinduizmda sevgi xudosi) – hissiy istak va
mayllar qondirilishining ahamiyatini belgilaydi; 4) moksha
(sanskrit tilida – joydan-joyga kochish, darbadarlik degan
manolarni anglatadi) – sansaradan xalos bolish haqidagi
talimot. 4) moksha (sanskrit tilida – joydan-joyga kochish,
darbadarlik degan manolarni anglatadi) – sansaradan xalos
bolish haqidagi talimot.
Braxmanlar kastasi vakillari ijtimoiy hayotning turli sohalarida
faol ishtirok etsalar-da, ularning asosiy vazifasi jamiyat boshqa
qatlamlarining diniy ehtiyojlarini taminlashdan iborat.
Yuqorida qayd etilganidek, barcha muhim diniy marosimlar
braxmanlar rahbarligida bajariladi. Braxmanlar kastasi vakillari
ijtimoiy hayotning turli sohalarida faol ishtirok etsalar-da,
ularning asosiy vazifasi jamiyat boshqa qatlamlarining diniy
ehtiyojlarini taminlashdan iborat. Yuqorida qayd etilganidek,
barcha muhim diniy marosimlar braxmanlar rahbarligida
bajariladi. Diniy marosimlar asosan ibodatxonalarda otkaziladi.
Odamlar ibodatxonalarga xudoning butini ezozlash, ibodat
qilib, ehson berish niyatida keladilar. Braxman har bir
dindorning ehsonini qabul qiladi va uni ilohga yetkazish bilan
bogliq marosimlarni bajaradi. Diniy marosimlar asosan
ibodatxonalarda otkaziladi. Odamlar ibodatxonalarga xudoning
butini ezozlash, ibodat qilib, ehson berish niyatida keladilar.
Braxman har bir dindorning ehsonini qabul qiladi va uni ilohga
yetkazish bilan bogliq marosimlarni bajaradi.
Hinduiylikda kishining maqsadga erishishida braxmanning
vositachiligi bilan birga gayritabiiy kuchlarning xayrixohligiga
erishish zarur deb hisoblangan. Bu esa diniy tizimda sehrgarlik
amaliyoti – tantrizm (sanskrit tilida «tantra» – fikrni
jimjimador qilib ifodalash, sir tutilgan matn, sehrgarlik)ning
saqlanib qolishiga shart-sharoit yaratgan. Sehrgarlik usullari
bolmish tantralardan muqaddas afsunlar – mantralar vujudga
kelgan. Hinduiylikda kishining maqsadga erishishida
braxmanning vositachiligi bilan birga gayritabiiy kuchlarning
xayrixohligiga erishish zarur deb hisoblangan. Bu esa diniy
tizimda sehrgarlik amaliyoti – tantrizm (sanskrit tilida «tantra»
– fikrni jimjimador qilib ifodalash, sir tutilgan matn,
sehrgarlik)ning saqlanib qolishiga shart-sharoit yaratgan.
Sehrgarlik usullari bolmish tantralardan muqaddas afsunlar –
mantralar vujudga kelgan. Hinduiylar mantralarda ilohiy kuch
mavjud ekanligiga, ularni oqish bilan gayritabiiy kuch
(shakti)ni chaqirish va uning yordamida maqsadga mojizaviy
ravishda erishish mumkinligiga ishonganlar. Zero, mantra ovoz
shakliga kirgan Braxma deb hisoblangan. Har bir kasta oz
mantrasiga ega bolib, hayotiy muammolar paydo bolganda
mantralarni oqib, gayritabiiy kuchlarni yordamga chaqirgan.
Hinduiylar mantralarda ilohiy kuch mavjud ekanligiga, ularni
oqish bilan gayritabiiy kuch (shakti)ni chaqirish va uning
yordamida maqsadga mojizaviy ravishda erishish
mumkinligiga ishonganlar. Zero, mantra ovoz shakliga kirgan
Braxma deb hisoblangan. Har bir kasta oz mantrasiga ega
bolib, hayotiy muammolar paydo bolganda mantralarni oqib,
gayritabiiy kuchlarni yordamga chaqirgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR S.S.Agzamxodjaev.,
D.O.Rahimjonov. N.A.Muhamedov., J.X.Najmiddinov. Dunyo
dinlar tarixi. – T.,2011. S.S.Agzamxodjaev., D.O.Rahimjonov.
N.A.Muhamedov., J.X.Najmiddinov. Dunyo dinlar tarixi. –
T.,2011. N.G.Nizomiddinov. Janubiy, janubiy-sharqiy va
sharqiy Osiyo xalqlari qadimgi tarixiy, diniy etiqodi,
madaniyati. – T.,2010. N.G.Nizomiddinov. Janubiy, janubiy-
sharqiy va sharqiy Osiyo xalqlari qadimgi tarixiy, diniy etiqodi,
madaniyati. – T.,2010. Qodirov A.Q., Narbekov A. V.
Dinshunoslik: Maruzalar matni. – T.,2003. Qodirov A.Q.,
Narbekov A. V. Dinshunoslik: Maruzalar matni. – T.,2003.
Jorayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. – T., Jorayev U.,
Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. – T., Husniddinov Z. M.
Islom – yonalishlar, mazhablar, oqimlar. – T.,2000.
Husniddinov Z. M. Islom – yonalishlar, mazhablar, oqimlar. –
T.,
6/1/22, 11
:
57 AM
Page 1 of 1