1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Маҳаллий экологик муаммолар.
Халқ хўжалигининг барча 
тармоқлари, айниқса, саноатда ва транспортдан “чиқинди” деб ном олган 
қўшимча маҳсулот ажралиб чиқади. Бу маҳсулотлар республикамизнинг 
баъзи бир ҳудудларида кўп чиқарилмоқда ва натижада табиатни ифлослаб, 
барча тирик организмлар, хусусан инсон саломалиги учун зарар 

---

40
 
келтирмоқда. Ана шундай атмосфера ҳавосини бузадиган чиқиндиларга 
тутун ва ҳар хил заҳарли газлар кириб, улар кўпинча Олмалиқ, Ангрен, 
Фарғона, Қарши, Самарқанд, Навоий, Жиззах, Тошкент, Чирчиқ, Бекабод ва 
шу каби саноати ривожланган, транспорт қатнови катта бўлган шаҳарлар 
ҳавосини ифлослантирмоқда. 
Ҳаводаги ифлосланишларнинг 70-80 % автомашиналарга тўғри келади. 
Ю.В.Новеков, Бекназаровларнинг (1983) ѐзишича автомобиллар ҳавога 
200 дан ортиқ турли аэрозол заррачаларни чиқаради. Ҳар бир 
автомобилга бир йилда 200 кг (асосан бензин) ва 300 минг кг ҳаво сарфланади. 
Ана шу ѐқилғидан битта автомобил ҳавога бир йилда 700 кг углерод оксиди, 
230 кг ѐнмаган углеводлар, 30 кг азот оксиди ва 2-5 кг қаттиқ моддалар 
чиқаради. 
Самарқанд шаҳрида 100 мингдан ортиқ автомобиллар мавжуд. 
Автомобиллар кўп юрадиган катта кўчалар атрофида углерод оксидининг 
миқдори рухсат этилган меъѐрдан (РЭМ) 2-3 марта, азот оксиди 2-2,5 марта 
ортиқлиги кузатилган. Шаҳарда А.А.Рудакий, Ю.А.Гагарин, Й.Охунбобоев, 
“Университет хиѐбони”, А.Темур, Ш.Рашидов, В.Абдуллаев кўчаларида газлар 
билан ифлосланиш жуда кучли. 
Самарқанд ва Навоий шаҳарлари аҳолиси учун маҳаллий аҳамиятга эга 
бўлган муаммолардан яна бири Зарафшон дарѐсининг оғир металлар билан 
ифлосланишидир. 
А.Рахматуллаев 
ва 
Р.И.Мамажоновларнинг 
(1998) 
маълумотларига қараганда бу шаҳарларга яқин Зарафшон дарѐсининг суви 
таркибида мис ва рух меъѐрларидан 1,5-20 марта, олти валентли хромнинг 
ўртача миқдори Навоий шаҳри яқинида 4 баробар ортиқлиги, энг кўп 
миқдори 17,4 марта кўплиги аниқланган. 
Бундан ташқари ҳар биримизнинг ҳовлимиз, уй-жойимиз, маҳалла ва 
танамизнинг санитария ҳолати ҳам баъзи экологик муаммоларга олиб 
келиши мумкин. 
Марказий Осиѐ агроландшафтларининг экологик вазиятининг бузилишига 
таъсир этувчи омиллардан яна бири маданий тупроқларнинг қайтадан 
шўрланиш жараѐнидир. Тупроқларнинг қайтадан шўрланишининг асосий 
сабаби суғориладиган сувлардан келадиган қўшимча тузлар, тупроқларнинг 
қуйи катламидаги она жинслар таркибида бўлган тузларнинг фаоллашуви, 
грунт сувларининг минераллашиши ва бошқа жараѐнлардир. Булар ўз 
навбатида тупроқларда сув-туз баланси қонуниятининг бузилишига олиб 
келади. 
Ҳозирги пайтда Марказий Осиѐ минтақасидаги маданий тупроқларнинг 
қайта ботқоқланиш жараѐни марказий Фарғона, Мирзачўлда, Қарши ва 
Шеробод чўлларида, Амударѐ, Сирдарѐ ва Зарафшон дарѐларининг қуйи 
қисмларида, Тажан ва Мурғоб дельталарида, Вахш ботқоғида барпо этилган 
агроландшафтларда интенсив равишда намоѐн бўлмоқда. Бинобарин, 
агроландшафтларнинг ҳозирги экологик ҳолатини оптималлаштириш ва 
соғломлаштириш учун уларда инсоннинг хўжалик фаолияти туфайли 
фаоллашган геокимѐвий жараѐнларни, модда ва энергия алмашинувини, туз – 

---