Microsoft Word Saniyazova doc

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

37
II BAP. BASQA TILLERDEN KIRGEN BALI’Q HA’M BALI’QSHILIQ 
ATAMALARI’ 
a) Arab tilinen kirgen bali’q ha’m bali’qshi’li’q atamalari’ 
 
Ha’zirgi zaman qaraqalpaq tilinin’ so’zlik qurami’ni’n’ belgili bir 
bo’legin arab tilinen awi’sqan so’zler quraydi’. Arab tilinen so’z awi’si’wi’ni’n’ 
tiykari’-arablardi’n’ Worta Aziyani’ jawlap ali’w ji’llari’nan baslanadi’. Usi’ 
waqi’ttan baslap tu’rkiy tillerge arab tili birlikleri kire basladi’. Biraq, ha’zirgi 
zaman qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’ndag’i’ anaw ya mi’naw arabli’q shi’g’i’sqa 
iye so’zdi mi’na waqi’ttan kelip kirgen so’z dep da’l waqti’n ko’rsetiw qi’yi’n
1
. 
Arab tilinen kelip kirgen so’zler qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’na awi’zeki 
ha’m jazba tu’rde qon’si’ xali’qlardi’n’ tilleri arqali’, sonday-aq tikkeley tu’rde 
awi’si’p kirgen.
Arab tilinen awi’sqan so’zler tiykari’nan alg’anda atli’q so’zler boli’p 
keledi, siyregirek kelbetlik so’zler de ushi’raydi’, Ha’zirgi zaman qaraqalpaq 
tilinin’ so’zlik qurami’ndag’i’ arabli’q shi’g’i’sqa iye so’zler menen terminler 
turmi’sti’n’ ko’pshilik ta’replerin wo’z ishine aladi’. Wolardi’n’ bir qatari’ diniy 
tu’siniklerge baylani’sli’ bolsa, yekinshileri sawda islerine baylani’sli’ , 
u’shinshileri, ilim ha’m ma’deniyatqa, ja’ne basqalari’ ka’siplerge baylani’sli’ 
so’zler boli’p keledi.
Mi’sali’: Bali’qshi’li’q ka’sibine baylani’sli’ bali’qshi’lar arasi’nda 
mi’naday so’zler ha’m so’z dizbekleri qollani’ladi’.
a) Qaza
- iri nar qami’stan, u’lken, ken’ yetip toqi’lg’an qorshaw, boyra 
bali’q awlaytug’i’n qural.
Mi’sali’: Mu’ytenler qazasi’n saldi’,
Qaqpashlari’n jesen’ paldi’. (Berdaq). 
Usi’ bali’qti’ awlaw qurallari’na baylani’sli’ Moynaq so’yleminde 
mi’naday atamalar qollani’ladi’: ko’lg’aza, jag’ag’aza, dunayg’aza, 
ista’wnekg’aza, qayshi’g’ulaqg’aza, qashawg’aza, na’rete h.t.b.
Na’rete
- bali’q awlaytug’i’n quraldi’n’ bir tu’ri. 

---

38
Mi’sali’: Bali’qshi’lar bileklerin tu’riner,
Na’retesi suwg’a narday sho’kkende. (A’. Shamuratov).