1-ma’ruza o`tish jarayonlari umumiy ma’lumotlar

к
t

da 
sodir bo`ladi. Lekin zanjirlar nazariyasida haqiqiy sharoitlardan chetlanib, 
kommutatsiya bir onda sodir bo`ladi deb faraz qilinadi, ya’ni 
0


к
t
kommutatsiya 
momenti o`tish jarayonining boshlanishi (
0

t
) deb qabul qilinadi va 
kommutatsiya boshlanishidan oldingi momentdagi qiymati 
 

0
i
, 
 

0
u
va 
kommutatsiyadan keyingi momentdagi u yoki bu tok (kuchlanishning) 
 

0
i
, 
 

0
u
qiymatlari eslab qolinadi. Undan tashqari, kommutatsiya kalit yopiq bo`lganda, 
qarshiligi nolga, kalit uzuq bo`lganda, qarshiligi cheksizlikkacha teng bo`lgan ideal 
kalitlar – ikkiqutbliklar yordamida amalga oshiriladi deb qabul qilinadi. Nihoyat 
o`tish jarayonlarini tahlil qilish uchun ishlatiladigan sxemalarni kommutatsiyaga 
qadar tasvirlash qabul qilingan. 
O`tish jarayonlarini hisoblash asosida kommutatsiya qonunlari yotadi. 
Yig`iq parametrli zanjirlardagi o`tish jarayonlarini tahlil qilishda magnit 
maydonining energiyasi faqat induktivlik g`altaklari, elektr maydonining 
energiyasi esa faqat kondensatorlar bilan bog`langan deb qabul qilinadi. Har 
qanday real energiya manbasining zanjirga uzatadigan quvvati cheklanganligi 
sababli, zanjirning yig`ma energiyasi faqat ohistagina o`zgarishi mumkin. Shu 
sababli, sxemaga o`tish paytida induktiv elementdagi kuchlanish 
dt
d
u
L



---

cheksizlikka teng bo`lishi va sig`im elementdan esa cheksiz miqdordagi tok 
dt
dq
i

oqib o`tishi mumkin emas deb qabul qilinadi. Demak, induktiv elementning 
oqimchirmashishi 

va sig`im elementning zaryadi 
q
vaqt davomida uzluksiz 
kattaliklarga ega. Kommutatsiya momenti uchun bu holat zanjir umumiy 
oqimchirmashishi va umumiy elektr zaryadining vaqt davomidagi uzluksizlik 
qoidasi degan nom bilan ma’lum (uni umumlashtirilgan kommutatsiya qonuni deb 
ham atashadi). Har bir induktiv elementning oqimchirmashishi va har bir sig`im 
elementning zaryadi qiymatlari 
0

t
kommutatsiya paytida kommutatsiya sodir 
bo`lishidan oldingi ondagi qiymatlariga teng bo`ladi: 
 
 
 



0
0



yoki 

       





0
0
i
L
i
L
, 
 
 



0
0
q
q

yoki

       





0
0
u
C
u
C
. 
Agar 
kommutatsiya 
paytida 
xususiy 
induktivliklar 
va 
sig`imlar 
o`zgarmaydigan bo`lsa, (



L
L
, 



С
С
) biz bundan keyin faqat shunday hollarni 
tahlil qilamiz, unda kommutatsiya paytida induktiv elementdan oqib o`tayotgan tok 
va sig`im elementdagi kuchlanish kommutatsiya sodir bo`lishidan oldingi on 
qiymatlarini saqlaydilar va so`ngra ayni shu qiymatlardan boshlab o`zgaradilar: 
),
0
(
)
0
(
к
к



L
L
i
i
(4.1) 
).
0
(
)
0
(
к
к


