Azizaxon Rasulova

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.
B.Shouning nutq haqidagi fikrini ayting. 
2.
Nutq madaniyatining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida gapiring.

---

24 
3.
Nutq madaniyati va uslubiyat o‘rtasida qanday bog‘liqlik bor? 
4.
O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi fanining obyekti?
5.
Nutqning aloqaviy sifatlari deganda nimani tushunasiz?
SOHA NUTQI ASOSLARI 
Insonning muloqot madaniyati uning o‘ziga xos jihatlarini ochib 
berishga xizmat qiladi. Professor S.Mo‘minov
1
ta’kidlaganidek, o‘zbek 
tili va dilini bilishga qiziqqan barcha millat kishilari tilning ichki tomoni 
– fonetik, leksik, grammatik xususiyatlarini o‘rganishlari bilan 
birgalikda, uning amaliy tomoni – til birliklaridan to‘g‘ri foydalanish, 
o‘zbeklar bilan muloqotga kirishishning ijtimoiy va hududiy 
xususiyatlarini ham bilishlari muhim ahamiyatga ega. 
O‘zbek mumtoz adabiy tilining homiysi, buyuk mutafakkir Alisher 
Navoiy turkiy tilda go‘zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida o‘zining 
butun ijodi bilan o‘zbek tili boyliklarini, uning latif va go‘zal qirralarini 
kashf etdi. Keyingi asrlarda ijod qilgan Xorazmiy, Bobur, Munis, 
Mashrab, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar o‘g‘li, Fitrat, 
Behbudiy, So‘fizoda, Hamza va boshqa buyuk mutafakkirlar ham 
o‘zbek muloqot xulqi haqida o‘z fikrlarini turli janrlardagi asarlarida 
bayon etdilar. 
Nutq madaniyati amaliy jihatdan nutqning xilma-xil muammolarini 
tadqiq qiluvchi fan hisoblanadi. U chiroyli nutq tuzishning 
qonuniyatlari, sirlari, til, til normalari, nutq, nutqning sifatlari, nutqiy 
uslublar, nutqda uchrashi mumkin bo‘lgan kamchilik va xatolar, nutqiy 
asarlarning ko‘rinishlari, nutqning talaffuziga doir muammolar 
yuzasidan bahs yuritadi. Nutq madaniyati asoslari ham fan sifatida o‘z 
tekshirish obyekti va vazifalariga ega. Uning tekshirish predmeti til 
qurilishi, adabiy til normativlari va 
nutqning kommunikativ 
fazilatlaridir. Nutq madaniyati asoslari fani adabiy til normalarini, uning 
tarixiyligini, taraqqiy etib borishi, undagi ba’zi elementlarning eskirishi, 
yangilarining paydo bo‘lishini kuzatib, qayd etib boradi. 
1
Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Ф., 2021

---

25 
Odam nutq yordamida o‘zining fikrlari, his-tuyg‘ulari, istaklarini 
bayon etadi va boshqalarning fikrlari, his-tuyg‘ulari, istaklarini anglab 
oladi. Nutq ichki va tashqi ko‘rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o‘z 
ichida gapiradigan passiv nutqi bo‘lib, u ikkinchi kishining ishtirokini 
talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o‘z-o‘ziga qaratilgan nutq 
sanaladi. Ichki nutq og‘zaki va yozma nutqning asosi sifatida xizmat 
qiladi. Tashqi nutq boshqalarga qaratilgan va nazorat qilish mumkin 
bo‘lgan faol nutq bo‘lib, u og‘zaki va yozma ko‘rinishlarga ega. Og‘zaki 
nutq odatdagi tovushli so‘zlashuv nutqi bo‘lib, bu nutq ko‘proq ohang 
va turli imo-ishoralar bilan aloqadordir. Unda murakkab grammatik 
qurilmalardan foydalanilmaydi. Bu nutqda fikrni ixcham ifodash 
maqsadida to‘liqsiz gaplar keng qo‘llaniladi. Nutqning bu turi bir va bir 
necha kishi tomonidan amalga oshiriladi (monologik, dialogik nutq). 
Taniqli notiqlar ham o‘z nutqlarining namunali bo‘lishini 
ta’minlashda quyidagi asosli holatlarga alohida e’tibor berganlar: 
1. O‘zi to‘xtalmoqchi bo‘lgan masalaga o‘z munosabatini aniq 
belgilab olish; 
2. O‘z dunyoqarashiga ega bo‘lish, so‘z bilan ish birligi, nazariya 
bilan tajribaning dialektik birligiga erishish, fikrlarni ilmiy asoslash. 
3. Mavzuga mas’uliyat bilan yondashish, uni omma oldida to‘liq 
ochib berishga, yoritishga diqqat qilish. 
4. Har bir nutqqa jiddiy tayyorgarlik ko‘rish, jumladan, ma’ruzani 
nimadan boshlashdan tortib, nima bilan tugatishgacha jiddiy o‘ylab 
olish, masalalarni o‘rtaga tashlash, ketma-ketligini yaxshi belgilab olish, 
ularning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlash, ma’lum rejalar yoki reja-
konspektlar tuzib olib, o‘zi uchun alohida va keng to‘xtalish zarur 
bo‘lgan urinishlarini belgilab olish va b
1
. 
Nutqning ta’sirchanligiga erishishda tilning tasviriy vositalari 
hisoblangan metafora, metonimiya, sinekdoxa, o‘xshatish, epitet, takror 
va adabiy ko‘chirmalarning ham o‘rni beqiyosdir. Quyidagi misollarga 
e’tibor beraylik: