F. T. M ir a X m ed o V j. S. Sobirov trenerlik metodikasi

Chuqur takomillashtirish bosqichi. 
Bu bosqichdagi yosh che- 
garalari sport turlarining ko‘pchiligida taxm inan 17—20 yoshdan 
35—40 yoshgacha diapazon o‘rtasida bo‘ladi. Bu vaqt sport bilan 
eng faol shug‘ullaniladigan, sport qobiliyati gullab-yashnaydigan 
va sport m ahoratining cho'qqilari egallanadigan vaqt hisoblanadi.
Sport mashg‘ulotining barcha o‘ziga xos qonuniyatlari mazkur 
bosqichda o'zining turli ifodasini topadi. Mashg‘ulot jarayoni juda 
chuqur ixtisoslashtirilgan bo‘ladi. Maxsus jismoniy, texnik, taktik va 
irodaviy tayyoigarlikning salmog'i ancha ortadi. Biroq, bu umumiy 
tayyorgarlik uchun ajratiladigan vaqtni kamaytirish hisobiga emas, 
balki maxsus tayyorgarlikka ajratilgan vaqtni ancha ko‘paytirish 
hisobiga ortishi kerak. Mashg‘ulot yuklamalarining jamlangan haj- 
mi va jadalligi awalgiga nisbatan ancha yuqori sur’atlar bilan orta 
borib, mazkur bosqich doirasida o‘zining absolut maksimum dara- 
jasiga yetadi. Shuningdek, musobaqa amaliyoti va mashg'ulotning 
tuzilishi hamda mazmuniga ta'siri ham ancha ortadi.
Sportchi yutuqlar cho'qqisiga yaqinlashgani sari sport nati- 
jalarining qo'shim cha o'sish darajasi kamayib boradi. 6 - 8 yil 
ixtisoslashtirilgan m ashg'ulot bajarilgandan keyin esa ko‘pincha 
ko'rsatkichlarning vaqtincha pasayishi kuzatiladi.
Sport yutuqlarining ko‘p yillik dinamikasidagi bunday pasa- 
yishiga, aftidan, quyidagi ikki xil sabab bo'lsa kerak: biologik sabab 
(yosh ulg'aygan sari organizm adaptatsion imkoniyatlarining tabi- 
iy ravishda pasayishi va boshqalar) va ko‘p yillik mashg‘ulotni 
tashkil etishdagi hozirgi zam on metodikasi yetarli darajada mu- 
kammal emasligi. M ashg'ulot jarayonini yanada ratsionallashti- 
rish bunday pasayishni m inim um ga keltirishi yoxud um um an an- 
cha katta yoshga yetgunga qadar surib yuborishi m um kin bo‘lsa
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kerak. Bunda eng m uhim i mashg‘ulot vositalarini, m etodlarini 
va formalarini maqsadga muvofiq ravishda yangilab turish, shu- 
ningdek, umumiy va maxsus tayyogarlikning h ar xil nisbatlari 
ham da yuklam alar hajmi va jadalligining xilma-xil darajalari bilan 
xarakterlanadigan sikllarni ontim al tartibda almashtirib turishdir. 
Yuqorida aytilganidek mashg'ulot yuklam alarining dinamikasi, 
shu jum ladan, ko‘p yillik dinamikasi ham to'lqinsim on xarakterga 
ega bo'lishi kerak. Y uklam alam ing ko‘p yillik «to‘lqin»lari miq- 
yosida birinchi b o iib ulam ing hajmi, undan keyin esa jadalligi 
o'zining maksimum darajasiga yetadi. M ana shu um um iy davo- 
miylik fonida yuklam a ayrim tom onlarining toiqinsim on o‘zgarib 
turishi sodir boiadi.
Sportda «uzoq yillar yashash» bosqichi. M ashg‘ulot qanday 
tarzda o'tkazilm asin, ertam i yoki kechmi organizm ning funk- 
sional va adaptatsion imkoniyatlari yosh o'tishi tufayli pasaya 
boshlaydi. Bu chegara individual b o iib , juda ko‘p shart-sharoit- 
larga bogiiq. Sportning ayrim turlarida (stayer yugurishi, chang‘i 
sporti, hatto og‘ir atletika va boshqalarda) sportchilar 40 yoshdan 
oshganlaridan keyin ham o‘sishda davom etgan hollar mavjud.
Shunday b o isa ham mashg‘ulot jarayoni, yuksak darajada- 
gi um um iy ish qobiliyatini, shuningdek, maxsus fazilatlar va 
m alakalarni m um kin qadar uzoq vaqt saqlab turish uchun, odat- 
da, 3 5 -4 0 yosh orasida o'zgaradi. Ilgari erishilganlar ham (ayniq- 
sa texnik va taktik tayyorgarlik b o iim i bo'yicha) m a iu m miqdor- 
da takomillashtiriladi.
M azkur bosqichda mashg‘ulotning m azm uni o‘zining xarakteri 
jihatidan yildan-yilga um um iy jismoniy tayyorgarlikka yaqinlasha 
boradi. M usobaqalarning roli va o'rni kamayadi. Yuklamalarning 
o‘sa borish holati endi faqat uncha ko‘p bo'lm agan vaqt doirasi- 
da saqlanadi va faqat m ashqlarning ayrim guruhlarigagina taal- 
luqli bo'ladi. Shunga muvofiq mashg‘ulot jarayonining tuzilishi 
ham qayta ko‘rib chiqiladi. Davrlar o'rtasidagi chegaralar go‘yo 
yo'qolib ketgandek bo‘ladi.
M ashg‘ulot tuzilishining ritmiga va boshqa jihatlariga ko'proq 
m ehnat faoliyatining m azm uni ta ’sir ko'rsata boshlaydi.
Sport mashg‘ulotining ko‘p yillik jarayonidagi asosiy bos- 
qichlam ing um um iy belgilari ana shulardan iborat.