A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat Pedagogika Instituti “Fizika-astranomiya” yo‟nalishining 4-kurs talabasi Abdullaxatov Diyorning

тўғри ўтиш 
дейилади. Агар ўтишда 
электрон ўз тулқин векторини ўзгартириши керак бўлса, бундай ўтишни 
нотўғри ўтиш 
дейилади. 
Кўриниб турганидек, агар ўтказувчанлик зонасининг минимуми билан 
валент зона максимуми 
 
нинг бир қийматига тўгри келса, бу ҳолда 
зоналараро электрон ўтиши тўгри ўтиш бўлади. Агар шу минимум ва 
максимумлар 
 
нинг бир кийматига тўғри келмаса, зоналараро ўтиш нотўғри 
ўтиш бўлади, бунда электроннинг тўлкин вектори (импульси) ўзгариши 
керак; бундай ўзгариш бўлиши учун бошка яна бир зарра бу жараѐнда 
катнашиши керак. Бундай ўтиш ѐритиш таъсирида юз бераѐтганида
ѐруглик зарраси (фотон) энергияси ютилади, аммо унинг импульси кичик 
(деярли нолга тенг) бўлганлигидан нотўғри ўтиш содир бўлиши учун фонон 
қатнашиши керак (унинг импульси керакли катталикда). Кўп ҳолларда 
нотўғри ўтишлар фонон иштирокида амалга ошади. 
д. Нуқсонлар. Маълумки, яримўтказгич кристалларида бир катор 
н у қ с о н л а р бўлиши мумкин. Яримўтказгичнинг электр хоссаларини 
бошқариш мақсадида унга к и р и ш м а л а р (танланган бошка элемент 
атомлари) киритилади. Бу нуксонлар (жумладан, киришмалар) элек-тронлар 
учун яримўтказгичнинг тақиқланган зонасида янги ҳолатлар вужудга 
келтиради, улар муайян энергия сатҳлари ва электронларни тутиб олиш 
кесимларига эга бўладилар. 

---

 1.2.O„zgaruvchan tokni to„g„rilash 
Elektr asboblarida doimiy kuchlanish, doimiy tokni talab qiladigan joylar 
uchraydi. Bunday holda o‗zgaruvchan tokdan doimiy tok olish jarayoni 
o‗zgaruvchan tokni to‗g‗rilash deb ataladi 
O‗zgaruvchan tok ham qiymat jihatdan, ham ishorasi o‗zgarib turuvchi 
tokdir. Tokni to‗g‗rilash - o‗zgaruvchan tokni faqat bir yo‗nalishdagi qismini 
o‗tkazishdan iborat. Dastlab bunday jarayon uchun ikki elektrodli elektron 
lampalardan – diodlardan foydalanilgan. Lekin yarimo‗tkazgichlar texnikasi 
rivojlanishi bilan yarimo‗tkazgichli diodlar qo‗llanila boshladi (1.2.1-rasm).
Diodni elektr sxemasidagi belgilanishi (1.2.2-rasm) da ko‗rsatilgan. 
Yarimo‗tkazgichli diod shunday asbobki, uning bir 
tarafiga, anodiga musbat kuchlanish berilganda, uning 
qarshiligi nolga teng va undan maksimal tok oqadi. 
Diodning anodiga manfiy kuchlanish berilganda, uning 
qarshiligi juda katta bo‗ladi va undan deyarli tok 
o‗tmaydi. SHunday qilib yarimo‗tkazgichli diod – bir tarafga qarab tok o‗tkazadi.
Tokni to‗g‗rilovchi qurilma transformator va uning ikkilamchi g‗altagiga 
ketma-ket ulangan dioddan iborat bo‗ladi (1.2.3-rasm). Transformator tok 
manbaiga ulanganda uning ikkilamchi g‗altagida ishorasi o‗zgarib turuvchi davriy 
EYuK vujudga keladi (
2
U
grafikka qarang), bu kuchlanish diodning yo‗nalishiga 
mos kelganda – ikkilamchi zanjirdan tok o‗tadi (1.2.3-rasmdagi I
n
grafikka 
qarang), kuchlanish teskari bo‗lganda – tok o‗tmaydi. Hosil bo‗lgan tok notekis va 
uzilishlarga ega. 
Tokni nisbatan tekis qilish uchun ikkilamchi zanjirga kondensator ulash 
+ 
– 
1.2.2-rasm
1.2.1-rasm 
1.2.3-rasm 

---

mumkin. Notekis tokni zaryadlari kondensatorni zaryadlab-razryadlanib, tashqi 
zanjirdagi kuchlanish va tok nisbatan tekisroq bo‗ladi (U
n
- grafikka qarang). 
Kondensatorni sig‗imi kattaroq bo‗lsa, zanjirdagi tok doimiy tokka yaqinlashadi, 
kondensator tok impulslarini tekislovchi filtr vazifasini bajaradi.
Ikki diodli to‗g‗rilagichda (1.2.4-rasm) o‗zgaruvchi tokning ikkala yarim davri 
to‗g‗rilanadi, to‗g‗rilangan tok kuchi uzluksiz bo‗ladi, zanjirga kondensatorni 
ulanishi zanjirdagi tok kuchini doimiy tokka yanada yaqinlashtiradi. 
Boshlang‗ich o‗zgaruvchan tok 
t
Cos
I
t
I

0
)
(

bo‗lsa, to‗g‗rilangan tokni 
t
Cos
I
t
I
t

0
)
(

tarzda matematik ifodalash mumkin. To‗g‗rilangan tok garmonik 
bo‗lmasada davriy funksiyadir, uning chastotasi dastlabki o‗zgaruvchan toknikiga 
nisbatan ikki marta ortiqdir (buni 1.2.4-rasmdagi grafiklardan ham ko‗rish 
mumkin). To‗g‗rilagich zanjiriga kondensator va induktiv g‗altakni parallel ulaylik 
(1.2.5-rasm). Ularning elektr o‗tkazuvchanligi tokning xarakteristikasiga kuchli 
bog‗liqdir: kondensatorniki 
C

kabi, induktiv g‗altakniki 
L

/
1
kabi. Natijada 
induktiv g‗altakdan – doimiy tok o‗tadi, kondensatordan – o‗zgaruvchan tok 

2
I
o‗tadi. Shunday qilib chastotasi ikki marta oshirilgan o‗zgaruvchan tok hosil 
qilinadi.
Radifizikada o‗zgaruvchan signallar bilan ishlashni turli imkoniyatlari 
yaratilgan.