O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

16-
 
rasm. 
Metallarning kristallanishida donachalarning 
hosil bo‘lish sxemasi.
 
3-§. Metallning allotropik shakl o‘zgarishlari 
 
Vaqt tmin. 
 
17-
 
rasm. 
Temirning suyuq holatidan uy temperaturasigacha sovib 
borishida allotropik shakl o‘zgarishidagi kritik temperaturalar 
grafigi.
 

---

58 
Sanoatda ko‘p foydalaniladigan metallar (Fe, Co, Sn, Ti 
va boshqalar) qattiqligida bosim o‘zgarmasdan temperatura 
o‘zgarganda kichik erkin energiyali barqaror holatga intilishi 
sababli ular bir kristall panjarali holatdan boshqa tuzilishdagi 
kristall panjarali holatga o‘tadi (17-rasm). 
Metallarning muayyan temperaturada bir kristall panja- 
rali holatdan ikkinchi barqaror kristall panjarali holatga 
o‘tish xususiyati allotropiya deyiladi. 
Metallardagi bu xususiyatni o‘rganishning aha-miyati 
g‘oyat katta, chunki bu xususiyatlar asosida ularning termik 
ishlovlari yotadi. 
VI bob. QOTISHMALAR 
 
l-§. Umumiy ma’lumot 
 
Ikki va undan ortiq elementlarni (metallarni metallar 
bilan yoki metallarni metalloidlar bilan) birga suyuqlantirish, 
qizdirib qovushtirish va boshqa yo‘llar bilan olingan 
murakkab birikmaga 
qotishma 
deyiladi. 
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ular tarkibiga kiruvchi 
elementlar xiliga, miqdoriga va boshqa ko‘rsatkichlariga 
ko‘ra, ularda quyidagi birikmalar uchraydi: 
1.
 
Mexanik aralashma. 
Agar qotishma tarkibiga kiruvchi 
elementlarning atomlari birlamchi kristal-lanish jarayonida 
bir-biriga tortilmay, balki qochsa, bunday qotishmaga 
kiruvchi har bir element atomlari kristallanishida mustaqil 
kristallar hosil qiladi va ularning donachalari ayrim-ayrim 
mexanik aralash-mani beradi. 
2.
 
Qattiq eritma. 
Agar qotishma tarkibiga kiruvchi 
elementlarning atomlari bir-birida to‘la yoki cheklan-gan 
holda erisa bunday qotishmalarga qattiq eritmalar deyiladi. 
Bu xususiyat qattiq holatda ham saqlanadi. 

---

59 
3.
 
Kimyoviy birikma. 
Birlamchi kristallanish jarayonida 
elementlarning o‘zaro kimyoviy reaksiyaga kirishuvi natija- 
sida hosil bo‘lgan birikmalarga kimyoviy birikma deyiladi. 
Bu birikmalar kristall panjaralari ularnikidan o‘zgacha 
bo‘ladi.