‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Grafika bo‘yicha adabiyotlar yaratilish tarixi. 
XIX asming 
o ‘rtalarida chizma geometriyaning yangi tarmoqlari - ko‘p o ich o v li fa­
zoviy geometriyasi vujudga keldi. Italiyalik matematik Veronez, gollan- 
diyalik Skauti tomonidan relefli perspektiva yanada rivojlantirildi. Ke- 
yinchalik perspektivada yangi b o iim la r - aerofoto perspektiva, kinoper- 
spektiva, stereoperspektiva, sonlar bilan belgilangan proyeksiyalar va 
boshqalar pay do b o id i.
XIX 
asm ing birinchi yarm ida chizmalami tuzish bilan b o g iiq b o ig a n
«To‘g ‘ri burchakli proyeksiyalar metodi»ni keng masshtabda q o ila sh

---

zaruriyati tug‘ildi. Buning natijasida esa chizmachilik kursi bo‘yicha 
darsliklar zarur b o ‘lib qoldi. XX asr boshlarida N. K. Pafhutev, 1.1. Kuku- 
levskiy, I. M. Xolmogorov, V.I.Krijanovskiy, I. F. Maslov, D. I. Kargin, 
A. M. Ierusalimskiy, V. I. Kamenev va boshqalar tomonidan chizmachilik 
b o ‘yicha darsliklar yozildi. XIX asm ing oxirlarida professorlar V. I. Kurd- 
yumov (1853-1904), A .X .Reder XIX asr N .A .R in in (1877-1943), 
A. I. Dobryakov (1895-1947) va N.Ya. Gromov (1884-1963), V. A. Gor­
don (1891-1972) va boshqa olimlar chizma geometriya darsligi b o ‘yicha 
klassik asarlami yozdilar.
XX 
asr olimlaridan A. K. Vlasov (1869-1921) proyektiv geometriya 
manbalarini qo‘llash asosida chizma geometriyani o ‘qitish m umkinligini 
asoslab berdi. Uning bu y o ‘nalishdagi davomchisi mashhur olim 
N.A. Glagolev (1898-1945) b o ‘ldi.
0 ‘zbekiston Respublikasida ham o ‘zbek tilida k o ‘plab darsliklar 
nashr ettirildi va hozirda ham nashr ettirilmoqda, nazariy tadqiqotlar olib 
borilmoqda. Respublikamizdagi grafikaning rivojlanishiga ulkan hissa 
qo‘shgan hurmatli olimlarimizdan Toshkent to ‘qimachilik va engil sano­
at institutining dotsenti Yusufjon Qirg‘izboev (1912-1995) o ‘zining uzoq 
yillik samarali mehnatini grafika bo‘yicha kadrlar yetishtirishga va chiz­
m a geometriya, chizmachilik darsliklarini yozishga sarf qildi. Ilk bor 
o ‘zbek tilida yozilgan «Chizma geometriya» (1950) qo‘llanmasining 
muallifi Y. Qirg‘izboev keyinchalik 
«Chizma geometriyadan masalalar
to'plam i»
(1970), 
«M ashinasozlik chizmachiligi kursi»
(1973), 
«Texnik
chizmachilik
» (1978) kabi o ‘quv qo‘llanmalami nashr ettirdi. Bu dars­
liklar qayta-qayta nashrdan chiqdi va hozirda ham ulardan foydalanil- 
moqda.
Chizma geometriyadan qo‘llanmalar yozgan olimlarimizdan yana biri 
Toshkent tem iryo‘l transporti injenerlar instituti professori, texnika fan- 
lari nomzodi Raxim Qorievich Xorunovdir. U chizma geometriya kursi 
kitobini nashr ettirdi. Toshkentda injenerlik grafikasi b o ‘yicha har oyda 
o ‘tkaziladigan shahar ilmiy-metodik seminar tashkil qilib, unga o ‘zi um- 
rining oxirigacha rahbarlik qildi. Bu bilan respublikamizga ilmiy kadrlar 
tayyorlashda salmoqli hissasini qo‘shdi. Hozirda chizma geometriya qis­
mi, asosan, to ‘rt b o ‘limdan: ortogonal proyeksiyalar, aksonometrik 
proyeksiyalar, sonlar bilan belgilangan proyeksiyalar va perspektivadan 
iborat. Bundan tashqari, narsalam i mukammalroq tasvirlash maqsadida

---

soyalarni yasash ham nazarda tutilgan. Chizmachilik kursi esa: geometrik 
chizmachilik, proyeksion chizmachilik, mashinasozlik chizmachiligi, 
topografik va qurilish chizmachiligidan iborat.
Perspektiva bo‘yicha birinchi b o ‘lib dotsent Ikrom Rahmonov 1973 
va 1993 (ikkinchi to‘ldirilgan nashri) - yillarda «Perspektiva» nomli o ‘quv 
qo‘llanmani 1984-yili «Chizma geometriya kursi» darsligini yaratdi.
Texnika fanlari nomzodi professor Sh.K.Murodov boshchiligidagi bir 
guruh olimlar tomonidan yozilgan «Chizma geometriya kursi» (1988) 
darsligi 0 ‘zbekistonda ushbu fan bo‘yicha yozilgan eng salmoqli o ‘quv 
adabiyoti sifatida tan olinadi.
Yana o ‘zbekistonlik olimlardan professorlar J. Yodgorov, R. Ismatul- 
layev, L. Xakimov, T. Azizov, D. Qo‘chqorova, E. Ro‘ziyev, TDPU profes- 
sori T. Rixsiboyev, dotsentlar E. Sobitov, P. Adilov, Sh. Abdurahmonov, 
A. Abdurahmonov, R. Sindarov, A. Ashirboyev, A. Valiyev, N. Yodgorov 
va boshqalar bu sohadagi ilmiy faoliyatlari bilan fan rivojiga o ‘z hissala- 
rini qo‘shib kelmoqdalar.
M azkur darslikda grafikaning chizmachilik kursi bayon etiladi.