FI L O G
ENETI
К
SISTEM
ALAR
Organik olam sistemasi tabiiy va sun’iy bo'lishi mumkin.
Tabiiy sistemalar olimlar tak lif etgan belgi (kriteriy)larga bog'liq
emas, ular organizm lar orasidagi evolyutsion aloqadorliklarini aks
ettiradi. Bunday sistemalami filogenetik deyiladi.
S un’iy sistem alam i biologik xilma-xillikni oson y o 'l bilan
tavsiflab sistemalashtiriladi. Odam 80% dan ko'proq m a’lumotlarni *
ko'zi bilan olganligi tufayli biologik xilma-xillikni o'rganishda
biogeotsenoz a ’zolarni morfologik jihatdan tavsiflash bilan mor-
fologik o'xshashliklar asosida bayon etiladi. Qiyosiy morfologiya
yuksak eukariot organizmlarning klassifikatsiyasida hal qiluvchi
bo'ldi. O 'sim liklar klassifikatsiyasida morfologik tuzilish ulaming
ko'payishi (sporaband
va spora, gul va urug') hal qiluvchi belgi
hisoblanadi.
Biroq morfologik belgilarga asoslangan tuban o'sim liklarning
ko'plab guruhlarini sistemasi su n ’iy b o'lib qoldi. Bunday sistemalar
alohida taksonlar orasidagi genetik aloqalarni ifodalamaydi va
biologik xilm a-xillikni tavsiflashda shundaylikni bajaradi, xalos. Bu
holat uchta sabab bilan bog'liq.
1. Tuban organizmlardagi belgilam ing yuksaklarga qaraganda
ozligi. N. A. Gaydukov “yopiq u ru g 'li o'sim liklarning bitta gulidagi
belgilar bizningcha barcha tuban suvo 'tlar
tanasidagi belgilardan
k o 'p ”, deb deb yozadi. Z am burugiarning ko'pchiligini tanasi mitse-
liydan iborat, u tarmoqlangan ip holida. M itseliy morfologiyasini
o'rganish Zygom ycetes sinfi zam burug'larni ko'pchiligida (ham-
masida emas) mitseliy ko'ndalang to'siqsiz, Assomycetes va
Bazidiom ycetes sinflarida to'siqli.
2.
Tuban
organizmlarning
filogenetik uzoq
guruhlarini
morfologik evolyutsiyasida paralellizm ni bo'lishi. Masalan, bir
hujayrali, harakatlanmaydigan yashil suvo't, jinssiz ko'payaoladi
holosligidan Chlorella nomlangan. Filogenetik tahlil ko'rsatadiki,
Chlorella kabi suvo'tlar yashil suvo'tlarning Chlorophyceae va
Trebouxiophyceae sinflarida ham uchraydi. Bir xil tuzilishli
suvo'tlar-kokkoidlar (bir hujayrali va koloniya hosil qiluvchi
harakatlanm aydiganlar), ipsimon va yassi
yaproq tuzilishlilar yashil
suvo'tlarning turli sinflarida hatto turli bo'lim larida ham uchraydi.
17
Xuddi shu holat zam burug‘larda ham namoyon boMadi. Jinsiy
ko'payishni yo'qotgan, faqat kurtaklanish bilan ko ‘payadigan
achitqi hujayralari Candida turkum iga mansub, shunga qaramay
fdogenetik jihatdan ular xaltachali va bazidiyali sinflarga mansub
boMishi mumkin. Filogenetik jihatdan turli Chytridiom ycetes,
Hiphochytridiomycetes va Oom ycetes sinflarida tekinxo‘r hayoti
tufayli tallomni tuzilishida paralellizm ro ‘y berganligini k o ‘rish
mumkin.
Olpidium, Anisolpidium va Olpidiopsis
turkum larida tallom -
ning monokarpligi (zoosporalilarga boMinib ketishi) turli sinflarga
mansub boMishiga qaram ay juda o'xshash. Turli tartib hatto
sinflarga mansub zam burugTarda jinsiy k o ‘payishdagi bitta shu
m orfologik tip turlicha boMishi mumkin.
ZamburugMarning jinsiy ko ‘payishiga asoslangan klassifi-
katsiya har doim ham tabiiy sistemani yaratmaydi. Masalan, bazi
diom itsetlam ing ochiq tuzilishli mevatanalari boMganlami gim eno
m itsetlar guruhiga, yopiqlarini gasteromitsetlarga birlashtiriladi.
Filogenetik tahlil ularni birlashtirish ayrim tartiblar gimeno ham da
gastrom itsetlam i birlashtirish zamrligini k o ‘rsatadi.
3.
Tuban va yuksak formalarda evolyutsiya
jarayonlaini turli
tipdaligi. Yuksak tuzilishli eukariotlarning tarixiy taraqqiyoti
divergent harakteriga ega, y a ’ni bitta takson ajdodi bitta boMgan
boshqa taksonlarni hosil qiladi. Bundan kelib chiqadiki, “har bir
jam lanm agan muayyan tur monofilitik kelib chiqishga ildizga ega”
(N .N .V oronin, 1999). Shu boisdan tarixiy taraqqiyot muntazam va
uzoq harakterga ega.
XX
asrdagi fundamental biologiyaning yirik yutugM eukariot
hujayraning sim biotik kelib chiqishini
muvaffaqiyatli isbotlangani
hisoblanadi. XX asrning boshlarida m s botaniklari A .S.Fam itsin va
K .S.M erejkovskiy xloroplastlar eukariotlarning ajdodi boMgan
su v o 't hujayrasini yutishi bilan yuzaga kelgan, degan fikm i
bildirishgan. XXasrning ikkinchi yarm ida bu gipoteza biokim yoviy
ishlarda tasdig'ini topdi. M akrom alekulalar (DNK, RNK, oqsillar)
tuzilishi m itoxondriy va xloroplastlarning replikatsiyasi bakteriya-
lardagi bilan ancha o'xshash. Shunga asoslangan holda am erikalik
L.M argelis eukariot hujayralam ing
endosimbiotik kelib chiqish
nazariyasini yaratdi.
18
M itoxondriylarning ajdodlari bo 'lib qirmizi fotosintezlovchi
bakteriyalar bo'lishi mumkin. Eukariot hujayraning kelib chiqishini
sim biotik gipotezasiga k o ‘ra m itoxodriysiz eukariot hujayra yo'q.
Dastlabki eukarot hujayra prokariotlarning metobolitik uyushma-
sidan yuzaga kelgan.
Plastidlar k o ‘k yashil
suvo‘tlaridan kelib
chiqqan.
Bu
plastidlarda o ‘z-o‘zidan kesiladigan leytsitin tRNK intronni (genni
kodlanm aydigan qismi) mavjudligi bilan isbotlanadi. Bunday intron
o ‘rganiIgan k o ‘k yashil suvo'tlarida bor, bakteriyalarda juda kam.
Tarixiy taraqqiyot davom ida endosimbiozlar eukariot hujayralar
orasida k o ‘p
karra yuzaga kelgan, natijada taraqqiyot jihatidan
biotaning ko'plab mustaqil tarmoqlarini hosil qilgan.
Tuban eukariotlam ing morfologik va ekologo-tropik belgilari
(kriteriy) asosida tuzilgan filogenetikasi yangi m a’lum otlar ta ’sirida
m uvaffaqiyatsizlikka duch keldi. Endi organizmlarning ultrastruk-
turalari va m etaobolizm i bo 'y ich a olingan yangi m a’lum otlar tahlili
zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
