Ўсимликлар морфологияси ва

МА-расм.
 
Туксимон қанотлн уруғлар (3, 5)ва мевалар (1, 2, 4, 
6
): 
1 —
қоқиўт; 
2 —
 ер чой; 
3 —
 пахта; 
4 —
қушқўимас; J 
қизилбарг; 
ба­
ют
терагининг очилган меваси; 
66
 — уруғнинг узунасига кесмаси.

---

анча жойгача шамол билан учиб борган уруғларнинг бир- 
бири билан чирмашиб, каттакон шар бўлиб қолади. Сил- 
киниш вакд-ида бу уруғлар тўкилади. Бундай ўсимликлар 
юмаловчи (перикатиполе) деб аталади (янтоқ, шўра бол- 
тириқ, боялич, паррак, италия эхиуми).
Талайгина ўсимликдар уруғ ва мевадарининг ҳайвон- 
лар воситасида тарқалишига зоохор тарқалиш дейилади.
Ҳўл меваларнинг уруғларини ҳайвонлар, асосан қуш- 
лар тарқатади. Кўп уруғлар лой билан ҳайвон ва қуш- 
ларнинг оёқларига ёпишади ва шу йўл билан узоқ масо- 
фаларга тарқалади. Уруғ ва меваларнинг қушлар билан тар- 
қ ал и ш и га орн и тохори я ( юно н. о р н и т о с — қуш ; 
х о р е о — тарқалиш) деб аталади.
Донсиз, этдор, серсув меваларни қушлар ейди. Ҳазм 
бўлмаган уруғлар ахлат билан бирга ташқарига чиқарила- 
ди. Бу қодисага эндозоохория (юнон. э н д о — ички) дейи­
лади. Баъзи ўсимликларнинг уруғлари эса чумолилар би­
лан тарқалади, бунга мирмеккохория (юнон. м и р м е к с — 
чумоли) деб аталади (гунафша, бурмақора, ғозпиёз ва 
бошқалар).
Гидрохор ўсимликлар дарё, кўл ва денгиз қирғокугари- 
да ўсади. Уларнинг мевауруғлари сув воситасида тарқала- 
ди. Масалан, дарё ёки денгизнинг чўмилиш учун қулай 
бўлган қирғоқларида шўрадошлар оиласининг (Atreplex) 
кўкпек деб аталадиган бир неча турлари (олабута ёки 
шўролабута)ни, қатрон (Crambe maritima) ва бошқа ўсим- 
ликларни учратиш мумкин. Оқ нилуфарнинг уруғлари 
унинг чуқур жойида турувчи ҳаво пуфаги ёрилгунча сув 
юзасида сузиб юради. Сўнгра уруғлар сув тагига чўкади ва 
кўкаради.
Ўсимлик уруғ ва мевадарининг инсон томонидан их­
тиёрий ёки ноихтиёрий равишда тарқатилишига, антро­
похор деб аталади. М асалан, қуён қуйруғи (Erigeron 
canadensis), ёввойи гултожихўрознинг турлари (Amaranthus 
canadensis), элодея (Elodea Canadensis) ва бошқа бир неча 
хил ўсимликлар Оврупога Шимолий Америкадан (Кана- 
дадан) олиб келинган. Ҳозир бу ўсимликлар Осиёда ҳам 
тарқалган. Қўйтикан (Xanthium spinosum) Жанубий Аме­
рика қитъасидан Жанубий Оврупога, у ердан Ўрта Осиёга 
келтирилган. Катта баргли зубтурум (Plantago major), буғ-

---

дойиқ (Agropyron repens), эшакўт (Stilaria media), шўрг 
(Salsola) ва бошқа ўсимликлар Овруподан Шимолий Аме- 
рикага олиб келинган ва тарқатилган. Марказий Осиёдан 
Ўрта Осиёга бангидевона (Datura stramonium) олиб ке­
линган.
Кактус ўсимлигининг ватани Шимолий Америка қитъ- 
асининг Мексика ярим ороли ҳисобланади. У ерда как- 
туслар ёввойи ҳолда ўсиб катта майдонларни ишғол эта­
ди. Ҳозир кактусларнинг бир қанча турлари Австралия 
be
Шимолий Африканинг саҳроларида ихтиёрий равишда 
ўстирилиб икутимлаштирилмокда ва шу усул билан бошқг 
жойларга тарқатилмоқда.

---

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР