|
Mualliflar
5
K IR ISH
Chizmalami to ‘g ‘ri chizish usullari, shuningdek, chizmachilik x o ‘ja-
ligining barcha sohasini to ‘g ‘ri tashkil qilish haqidagi fan
chizm achilik
deyiladi.
Chizmachilikning dastlabki b o ‘limi
geometrik chizmachilik
bo‘lib, u
k o ‘plab geometrik yasash usullarini o ‘z ichiga qamrab olgan.
Model va detallam ing ko‘rinishlarini chizish, ularda zarur qirqim va
kesim bajarish qoidalari
proyeksion chizmachilikda
o ‘rganiladi.
Xalq xo ‘jaligining tarm og'iga qarab, unda foydalaniladigan chizmalar
har xil nom bilan yuritiladi. Zavod, fabrikalarda turli dastgohlar, mashinalar,
dvigatellar, o ‘lchash asboblari va boshqa texnik buyumlarni yasash uchun
tuzilgan chizmalar
mashinasozlik chizmalari
deyiladi.
Bino, ko‘prik, to ‘g ‘on, y o i , kanal, mudofaa inshootlarini qurishda
ishlatiladigan chizmalar
muhandislik-qurilish chizmalari
deyiladi.
Yer sathini tasvirlash chizm alari
topografik chizm alari
deyiladi.
Topografik chizm alardan xaritalar tuzishda, m uhandislik inshootlarini,
GES, suv om bori kabilam i loyihalashda va ularni berilgan m a’lum
maydonda to ‘g ‘ri joylashtirish maqsadida foydalaniladi.
Standartlashtirish - texnika taraqqiyotini tezlashtirish, kom pleks
m exanizatsiya va avtom atlashtirishni ishlab chiqarishda joriy qilish,
korxonalami ixtisoslashtirish va kooperatsiyalashtirish, mahsulot sifatini
yaxshilash va uning tannarxini arzonlashtirishda muhim ahamiyatga egadir.
Chizma standartlari qonun kuchiga egadir. Chizmalami standartlashtirish
bilan chizmalami chizishda xilma-xillik yo‘qotiladi. Natijada chizmalami
taxt qilishda b ir xillikka erishildi, chizm alar qayerda, qachon va kim
tomonidan chizilganidan qat’iy nazar, barcha kishilar tomonidan to ‘g ‘ri
tushunilishi ta’minlandi.
0 ‘zbekistonda chizm achilik fan sifatida XX asm ing 30-yillaridan
o ‘qitila boshlangan va bunda R ossiya olim lari ham da u yerda nashr
qilingan darsliklaming ahamiyati katta bo‘lgan.
R ossiyada birinchi b o ‘lib 1721-yilda Yekaterinburgdagi m aktabda
chizm achilik fani o ‘q itila boshlangan. Bu m aktablarda chizm achilik
6
lani asosiy fanlardan biri hisoblanib, o ‘quvchilar m ashina detallari,
sex planlarini chizish bilan shug‘ullanganlar. Chizm alarga o ‘lcham lar
qo'yilm agan. OMchamlar chiziqli yoki ko ‘ndalang masshtablar bo‘yicha
aniqlangan.
1828-yilda chizmachilik va rasm bitta umumiy kurs qilib birlashtirilgan
va shu yili chizmachilik fan sifatidamaktabda o ‘qitilish yili deb hisoblanadi.
1932-yildan boshlab chizmachilik alohida fan sifatida ajratildi. Dastur
bo'yicha 4 ta asosiy b o ‘lim:
• Geometrik chizmachilik;
• Proyeksion chizmachilik;
• Aksonometrik chizmachilik;
• Natural chizmachilik o ‘qitila boshlandi.
1986-1987 yilgi ta ’lim islohotlaridan keyin chizm achilik kursi bir
muncha ertaroq (yangi struktura b o ‘yicha 7-sinfdan boshlab) yangi darslik
bo‘yicha o ‘qitila boshlandi.
Hozirgi kunda chizm achilik kursi m am lakatim izda um um ta’lim
m aktablarining 8-9-sinflarida haftasiga 1 soatdan o ‘qitilm oda. Dastur
m azm unida chizm achilik kursining asosiy b o ‘lim larining k o ‘pchiligi
bo'yicha o ‘quvchilarga boshlang'ich bilim lam i berish nazarda tutiladi.
Ayni paytda umumiy o ‘rta ta’lim m aktablarida TDPU faxriy professori
Ikrom Rahmonov tomonidan yozilgan «Chizmachilik
8
», «Chizmachilik
9» darsligidan foydalanilmoqda.
Fanni o ‘q itish m eto d ik a sig a A .D .B o tv in n ik o v « C hizm achilik
o ‘qitish asoslari» (1966-y.), V.N.Vinogradov «Chizmachilikdan darsdan
tashqari ishlar», «C hizm achilikdan fakultativ m ashg‘ulotlar» kitoblari
orqali o ‘z hissalarini qo‘shganlar. Mustaqil 0 ‘zbekistonda esa professor
E.l.R o‘ziyev va dotsent A.O .Ashirboyevning «M uhandislik grafikasini
o'qitish metodikasi» darsligidan foydalaniladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida ham o ‘zbek tilida k o ‘plab darsliklar nashr
ctildi va hozirda ham nashr etilmoqda, nazariy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Respublikamizdagi grafikaning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan
hurm atli olim larim izdan T oshkent to ‘qim achilik va yengil sanoat
institutining dotsenti Yusufjon Q irg‘izboyev (1912-1995) o ‘zining uzoq
yillik sam arali m ehnatini grafika b o ‘yicha k adrlar yetishtirishga va
chizma geometriya, chizmachilik darsliklarini yozishga sarf qildi. Ilk bor
o'zbek tilida yozilgan «Chizma geometriya» (1950) darsligining muallifi
7
Yu.Qirg‘izboyev keyinchalik «Chizma geometriyadan masalalar to‘plami»
(1970), «Mashinasozlik chizmachiligikursi» (1981), «Texnik chizmachi lik»
(1978) kabi darsliklarni nashr ettirdi. Bu darsliklar keyinchalik qayta-qayta
nashrdan chiqdi va hozirda ham ulardan foydalanilmoqda.
Chizma geometriyadan darsliklar yozgan olim larim izdan yana biri
Toshkent temir yo ‘l transporti injenerlar instituti professori, texnika fanlari
nomzodi Rahim Qoriyevich Xorunovdir. U «Chizma geometriya kursi»
kitobini nashr ettirdi. Toshkentda injenerlik grafikasi b o ‘yicha har oyda
o ‘tkaziladigan shahar ilmiy-metodik seminar tashkil qilib, unga umrining
oxirigacha o ‘zi rahbarlik qildi.
Perspektiva bo ‘yicha birinchi bo ‘lib dotsent Ikrom Rahmonov 1973
va 1993 (ikkinchi to ‘ldirilgan nashri) yillarda «Perspektiva» nomli o ‘quv
qo'llanm ani, 1984-yili «Chizma geometriya kursi» darsligini yaratdi.
Texnika fanlari nom zodi, professor Sh.K.M urodov boshchiligidagi
bir guruh olimlar tomonidan yozilgan «Chizma geometriya kursi» (1988)
darsligi nafaqat 0 ‘zbekiston, balki 0 ‘rta Osiyoda ham ushbu fan bo‘yicha
yozilgan eng salmoqli o ‘quv adabiyoti sifatida tan olinadi.
Yana o ‘zbekistonlik olimlardan J.Yodgorov, E.Sobitov, L.Xakimov,
P.Adilov, T.Rixsiboyev, R.Ismatullayev, T.Azimov, Sh.Abdurahmonov,
D.Q o‘chqorova,E.R o‘ziyev,A.Abdurahmonov,R.Sindarov,A.Ashirboyev,
A.Valiyev, N.Y odgorov, M .X alim ov, S.Saydaliyev v a boshqalar bu
sohadagi ilmiy faoliyatlari bilan fan rivojiga o ‘z hissalarini qo'shgan va
hozirda ham q o ‘shib kelmoqdalar. Bundan tashqari k o ‘plab m illiy va
mahalliy olimlarimizni ham keltirishimiz mumkin.
8
I BO B. M A S H IN A S O Z L IK C H IZ M A C H IL IG I B O ‘Y IC H A
D A STLA BK I M A’L U M O T L A R
Do'stlaringiz bilan baham: |
