Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnogiyalari universiteti urganch filiali

2.Elektromagnit maydonini normalash va undan himoyalanish 
Respublikamizda yo’lga qo’yilgan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda 
kam birlikni tashkil qiladi. SHuning uchun organizm uzoq vaqt nurlanish ta’sirida 
bo’lgan taqdirda ham hech qanday o’zgarish bo’lmasligi mumkin.
SN 848-70 bo’yicha ko’zda tutilgan «YUqori, o’ta yuqori va haddan tashqari 
yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun 

---

sanitar norma va qoidalar» quyidagicha ruxsat etilgan norma va chegaralarni 
belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr 
tarkibi bo’yicha 100 kGs-30 MGs chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs 
chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligikerak. Magnit tarkibi bo’yicha esa 100 
kGs- 1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo’lishikerak.
SVCH 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan 
maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm
2 
, ish kunining 2 soatidan ortiq 
bo’lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk V/sm
2 
dan oshmasligikerak. Bunda albatta 
muhofaza ko’zoynagi taqilishikerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish 
intensivligi 10 mk Vt/sm
2
dan oshmasligikerak. 
SVCH diapazonida kasbi nurlanish bilan bog’lanmagan kishilar va doimiy 
yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/sm
2
dan oshmasligikerak. 
YUqorida keltirib o’tilgan formulalarni tahlil qilish, elektromagnit 
maydonidan ish joylarini uzoqrok joylashtirish va elektromagnit maydonlari 
oqimlarini yo’naltiruvchi antennalar bilan ish joylari orasidagi masofani 
o’zgartirish, genyeratorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari bilan 
nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va kamaytiruvchi 
ekranlar o’rnatish, shuningdek, shaxsiy muhofaza aslahalaridan foydalanish ish 
joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muhofazalashning asosiy vositalari 
hisoblanadi.
Oraliqni uzaytirish yo’li bilan yerishiladigan muhofaza usuli eng oddiy va eng 
samarali hisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit maydonlaridan 
tashqarida bo’lgan ishchilar va shuningdek, nurlanuvchi qurilmalarni uzoqdan turib 
boshqarish imkoniyatini beradigan hollarda foydalanish mumkin.
Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilayotgan xona etarlicha 
kattalikda bo’lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi. 
Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli nurlanish 
genyeratorini, kuchsizroq nurlanish genyeratori bilan almashtirishdir. Lekin bu 
usulda texnologik jarayonni hisobga olish zarur. 

---

Nurlanish kuchini kamaytirishning boshqa usuli sifatida antennaga ekvivalent 
bo’lgan nurlanishni yutuvchi yoki kamaytiruvchi qurilmalarni antenyuatorlarni 
qo’llash, genyeratordan nurlanish tarqayotgan qurilmagacha bo’lgan oraliqdagi 
nurlanish kuchini yo’qotishi yoki kamaytirishi mumkin. 
Nurlanishni yutuvchi qurilmalar koaksil va to’lqin qaytaruvchi bo’lishi 
mumkin. Bu qurilmalarning sxemasi 31-rasmda keltirilgan.
Energiya yutgich sifatida grafit yoki boshqa uglyerodli qotishma ishlatiladi. 
SHuningdek, ba’zi bir dielektrik materiallardan foydalanish mumkin. 
Bunday materiallar qatoriga rezina, podevorirol va boshqalarni kiritish 
mumkin.
Bunday energiya yutuvchi qurilmalarning energiya ta’sirida qizishini hisobga 
olib, ularda sovutish yuzalari hosil qilinadi (qovurg’asimon yuzalar. 14.1.-rasm, b, 
v), shuningdek suv oqimlari harakatidan foydalaniladi (14.1.-rasm, a). 
a b s 
rasm. Nurlanishni yutuvchi moslamalar: a-suv oqimi yordamida sovutish; b, 
s-qovurg’asimon yuzalar yordamida sovutish. 
Koaksil va to’lqin qaytaruvchi va yutuvchi qurilmalarni muvofiqlashtirish 
maqsadida ular qiyshiq yuzali, ponasimon va pog’onali shuningdek, dielektrik 
shaybalar sifatida bajarilishi mumkin.
Nurlanish quvvatini kamaytirish maqsadida ishlatiladigan attenyuatorlar 
doimiy va o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Doimiy attenyuatorlar elektromagnit 
to’lqinlarini yutish koeffisienti katta bo’lgan materiallardan ishlanadi. 

---

Bu attenyuatorlarning pichoqlari va plastinkalari dielektrik moddiydan 
tayyorlanadi va ustki qavati yupqa metall plastinka bilan qoplanadi. Ular 
elektromagnit 
kuchi 
chiziqli 
maydoniga parallel ravishda o’rnatiladi. 
Attenyuatorlarning so’ndirish kuchi pichoqni to’lqin o’tkazgichga chuqurroq 
botirish yoki plastinkalarni bir-biriga yaqinlashtirish yo’li bilan oshiriladi yoki 
kamaytiriladi. 
Nurlanish yutuvchi qurilmalardan va attenyuatorlardan to’g’ri foydalanish 
elektromagnit energiyasini tashqi muhitga tarqalishini 60 dB dan ko’proq miqdorda 
kamayishini ta’minlaydi va nur kuchlanish oqimi 10 mk Vt/sm
2
dan bo’lmagan 
miqdorini taminlash imkoniyati mavjud bo’ladi.
Elektromagnit nurlanishlaridan muhofazalanishning asosiy usullaridan biri-
ekranlar usulidir. Ekranni to’g’ridan-to’g’ri elektromagnit to’lqinlarini 
tarqatayotgan manbaga yoki ish joylariga o’rnatish mumkin. Nur qaytarish ekranlari 
elektr tokini yaxshi o’tkazadigan materiallardan yasaladi. Ekranlarning 
muhofazalash xususiyati, elektromagnit maydoni ta’sirida ekran yuzasida Fuko 
tokining hosil bo’lishiga asoslangan. O’z navbatida Fuko toki elektromagnit 
maydoniga qarama-qarshi zaryadga ega bo’lgan zaryad hosil qiladi. 
Natijada ikqila maydonning qo’shilishi kuzatiladi va ikkala maydondan uncha 
katta kuchga ega bo’lmagan maydon qoladi.
Ekran yuzasida bo’lgan yo’qotilgan energiya va ma’lum miqdordagi 
nurlanishni yo’qotish mumkin bo’lgan ekran qalinligini hisoblash mumkin. 
Ekrandan o’tib kelayotgan nur oqimi quvvati va zichligini R
o
va I
o 
bilan, ekransiz 
nur oqimi quvvati va zichligini R va I bilan belgilaymiz.
Bunda kuchsizlangan nurlanish quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L=101g
o
P
P
=101g
o
I
I
, (14.1.) 
Ekranning mustahkamligiga asoslanib, ular yaxshi elektr o’tkazuvchan, 
qalinligi 0,5 mm dan kam bo’lmagan yaxlit materiallardan tayyorlanadi. Kuzatish 
uchun va texnologiya nuqtai nazaridan qoldirilgan ochiq joylar yacheykasi 4x4 mm 

---

dan kam bo’lmagan metall to’r bilan to’silishikerak. Ekran albatta yyerga ulanishi 
zarur. To’r va ekran elementlari o’zaro yaxshi payvandlangan bo’lishikerak. CHunki
elektr o’tkazuvchanlikning pasayishi ekran effektining keskin kamayishiga olib 
keladi. 
Ekran bilan elektromagnit maydonining kuchsizlanish darajasi shartli 
ravishda elektromagnit to’lqinlarining ekran materialiga kirib borishi chuqurligi 
ekran qalinligidan kamroq bo’lishi bilan belgilanadi.
Magnit maydonining ekranga kirib borish chuqurligi d bo’lganda, undagi 
kuchsizlanish e=2,718 marta bo’lsa, quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
f


/
1
=
(14.2.) 
Bunda: 

-ekran moddiyining mutloq magnit qarshiligi g/m; 

-ekran 
moddiyining solishtirma o’tkazuvchanligi, Sm/m; f-chastota, Gs. 
Bunda ekranni muhofazalanish samaradorligi quyidagi tengsizlikni 
qanoatlantirishkerak:
E>j
d/

, (14.3.) 
Bunda: d-ekran moddiyining qalinligi, mm; 

, 

, f-qancha katta bo’lsa, 
maydonning ekran qalinligiga kirib borish chuqurligi shuncha kam bo’ladi; bu esa 
ekranni yupkalashtirish imkonini beradi. 
Odatda yuqori va o’rta yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlarining 
kirib borish chuqurligi juda kichkina (mm dan ancha kichkina), shuning uchun 
bunday ekranlarni tanlash konstruksiya nuqtai nazaridan karaladi.