R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

mavjud. Biroq bu tushuncHalar [
brother] (ingliz), [brat] ( rus) va
[bruder] (nemis) leksemalarida bitta ma’no (semema)da birlashgan.
Yoki 
\yu7\, [bet], [bashara], [chehra], [oraz\ • leksemalari bitta
tushunchani ifodalaydi, lekir» ma’nolari o'zaro farqlanadi.
Leksemaning mazmun 
silsilasi boigan sememani 
tashkil
etuvchi 
a ’zo 
— 
sema. 
N o m em a 
tovushlarning 
turlicha
kombinatsiyalari 
asosida 
tashkil 
topganligi 
kabi, 
ana 
shu
semalarning turlicha birikuvi va b a ’zilarining o ‘rin almashinuvi
asosida 
turli 
mazmundagi 
sernema 
vujudga 
keladi. 
Bu
sememalarning sem ik tarkibi quyidagicha:
[yuz] — «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki
tomoni», 
«peshonadan 
iyakkacha», 
«burandan 
quloqqacha»,
«qoilanilishi 
chegaralanmagan», 
«uslubiy 
betaraf», 
«turkiy
qatlamga oid», «umumiste’m ol»;
[jamol] — «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning
ikki tomoni», «peshonadan iyakkacha», «burundan quloqqacha»,
«
«badiiy 
uslubga 
xos», 
«arabiy
qatlamga xos».
Har ikkala leksema harn bir tushunchani ifodalaydi. Ularning
mazmun mundarijasi — sem em alarining semik tarkibi farqlanadi.
Leksemalar sememalarining atash semalari denotatning in ’ikosi —
tushunchani ifodalaydi. H a r bir leksem a sememasi o'xshash va
farqlovchi 
semaga 
ega. 
O'xshash 
sema 
ularni 
guruhlarga
birlashtirishga, farqli sema e s a ajratíshga xizmat qiladi.
Leksemaning nutqiy qo'llanilishidagi varianti so‘z bo‘ lib, ular
turlicha matniy qurshov asosida har xil xususiyat kasb etadi.
Leksema tub yoki yasam a bo‘lish i mumkin. Masalan, 
[kitob],
[savdogar\, (nonchi) birliklarini 
olaylik. Qatordagi 
[kitob] va
[j
avdogar] birliklari tayyorlik, umumiylik, ijtimoiylik xossalariga
ega. Biroq tilimizda 
(nonchi) degan lisoniy birlik yo‘q. U nutq
jarayonidagina hosil qilinishi m um kin va yuqoridagi birliklar ega
bo'jgan xususiyatdan xoli. 
[nonchi\ birligining nutq jarayonigagina
xosligi uning tayyorlik belgisiga ega emasligini ko‘rsatadi.
3. 
Morfema va qo'shimcha. 
Morfema leksemadan ajralgan
holda o ‘z mohiyatini nam oyon qila. olmaydigan, shakl va denotativ
boimagan mazmunning b irlig id a n iborat bo'lgan kichik lisoniy
birlik. 
Qo'shimcha 
ana 
shu psixofizik mohiyatning 
nutqda
namoyon bo'lishi. M orfem a ham tash qi (moddiy) va ichki m a’no,
vazifa) jihat yaxlitligidan 
iborat. 
Atov mustaqilligiga, 
nustaqil
39

---

sintaktik mavqega ega bo‘lmagan bu birliklar o ‘zida leksik va
gram m atik mohiyatni uyg‘unlashtirgan: