Ko’rsatkich
nomlari
Mutloq qo’shimcha o’sish
O’sish sur’ati
Qo’shimcha o’sish
sur’ati
Bazisli
б
t
б
t
Y
Y
Y
%
100
/
б
t
б
t
Y
Y
T
%
100
б
t
б
t
T
K
Zanjirli
1
t
t
з
t
Y
Y
Y
%
100
/
1
t
t
з
t
Y
Y
T
%
100
з
t
з
t
T
K
O’rtacha
)
1
/(
)
(
1
n
Y
Y
Y
n
t
%
100
/
1
1
n
n
t
Y
Y
T
%
100
t
T
K
23
Formulalarda
n
Y
Y
Y
,...,
,
2
1
davriy qatorlar darajalari;
n
-–qator uzunligi;
б
Y
- dinamika qatorida taqqoslash bazasi sifatida olingan daraja.
Qator dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish orqali tasvirlash ikki chetki
nuqtalarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziqqa mos keladi. Bir qadam oldinga bashorat
qiymatni topish uchun davriy qatorning oxirgi darajasiga o’rtacha mutloq qiymatni
qo’shimcha o’sishini qo’shish kifoya:
t
n
n
Y
Y
Y
1
bu yerda
n
Y
- davriy qator ko’rsatkichini
n
nuqtasidagi qiymati;
1
n
Y
-–
ko’rsatkichning
1
n
- nuqtadagi bashoratlangan qiymati;
Y
- davriy qatorning
o’rtacha qo’shimcha o’sish qiymati.
Qator o’zgarishi dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish sur’atini qo’llab
tasvirlash uning ikki chetki nuqtalaridan o’tkazilgan va o’zgarish dinamikasi
doimiy o’sish sur’atiga ega jarayonlar uchun xos bo’lgan ko’rsatkichli yoki
eksponsial egri chiziq ko’rinishida ifodalashga mos keladi.
i
- qadam oldinga bashorat qiymatini aniqlash quyidagi formula orqali
amalga oshiriladi:
i
n
n
T
Y
Y
1
bu yerda
1
n
Y
- ko’rsatkichning
1
n
nuqtadagi bashorat qiymati,
T
– nisbiy
qiymatlarda ifodalangan o’rtacha o’sish sur’ati.
Ko’rsatkich
nomlari
Mutloq qo’shimcha
o’sish
O’sish sur’ati
Qo’shimcha o’sish
sur’ati
Bazisli
б
t
б
t
Y
Y
Y
%
100
/
б
t
б
t
Y
Y
T
%
100
б
t
б
t
T
K
Zanjirli
1
t
t
з
t
Y
Y
Y
%
100
/
1
t
t
з
t
Y
Y
T
%
100
з
t
з
t
T
K
O’rtacha
)
1
/(
)
(
1
n
Y
Y
Y
n
t
%
100
/
1
1
n
n
t
Y
Y
T
%
100
t
T
K
24
Vaqtli qatorlari ko‘rsatkichlarini hisoblash usuli
Y
il
lar
Pax
ta
x
o
si
l-
d
o
rl
ig
i
ts
/ga
Mutlaq o‘sish
(kamayish) ts/ga
O’sish
(kamayish)
darajasi % da
Qo‘shimcha o‘sish
(kamayish) darajasi
%da
1 %
qo‘shimch
a
o‘sishning
ahamiyati
100
баз
А
Bazi
sl
i
u
su
l
(
Y
1
-Y
0
)
Zanjir-
simon
usul
(Y
i
-Y
i-
1
)
Bazis
li
usul
100
0
1
Y
Y
Zanjir-
simon
usul
100
1
i
i
Y
Y
Bazisli
usul
P
b
-100%
Zanjir-
simon
usul
P
Z
-100%
1
2
3
4
5
6
7 (5-
100%)
8 (6-
100%)
100
2
2010
22,1
-
-
-
-
-
-
-
2011
22,9
0,8
0,8
103,6
103,6
3,6
3,6
0,221
2012
23,5
1,4
0,6
106,3
102,6
6,3
2,6
0,229
2013
24,4
2,3
0,9
110,4
103,8
10,4
3,8
0,235
2015
25,2
3,1
0,8
114,0
103,3
14,0
3,3
0,244
2016
26,1
4,0
0,9
118,1
103,6
18,1
3,6
0,252
Trend (the trend) so‘zi lug‘aviy mazmuni harakat yoki fikrlar yo‘nalishi,
biror kimsa yoki narsaga xos mayl, intilish, moyillik
Tendensiyalarni aniqlashning turli usullari mavjud.
davrlar oralig‘ini yiriklashtirish;
sirg‘aniq o‘rtacha darajalarni hisoblash;
qatorlarni analitik tekislash;
Davrlar oralig‘ini yiriklashtirish.
Bunda vaqtli qatorlar davriy (interval) qatorlar shaklida berilgan bo‘lsa, u holda bu
qatorlar yiriklashtirib olinadi. Masalan, kundalik ma’lumotlar un kunlik davr bilan,
oylik, choraklik davr bilan, yillik esa uch, to‘rt, besh va hokazo yillik davrlar bilan
almashtiriladi (-jadvalga qarang).
1.5.1 -jadval.
Xo‘jalik bo‘yicha jami ishlab chiqarilgan paxta miqdori.
Yillar
2
0
0
5
20
06
20
07
2
0
0
8
20
09
20
10
20
11
20
12
20
1
3
2
01
4
20
1
5
20
1
6
Paxta ishlab
chiqarish, t.
hisobida
9
7
0
,0
9
7
0
,0
9
7
5
,0
9
8
0
,0
9
8
5
,0
9
8
0
,0
9
8
5
,0
9
9
5
,0
9
9
0
,0
1
0
0
8
,0
1
0
1
0
,0
1
0
5
0
,0
Endi yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ushbu vaqtli qatorni to‘rt
yillik davrlar bilan yiriklashtirib olamiz (69-jadvalga qarang).
1.5.2-jadval.
Xo‘jalikda turt yillik davrlar bo‘yicha paxta ishlab chiqarish miqdori.
Davrlar
2002-2005
2006-2009
2010-2013
Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida
3895,0
3945,0
4058,0
25
Ushbu 2 jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida esa shu davrlarda o‘rtacha
yillik ishlab chiqarilgan paxta miqdorini aniqlaymiz. Buning uchun har bir
davrning umumiy natijasini to‘rtga bo‘lib hisoblaymiz (3-jadvalga qarang)
Xo‘jalikda yiriklashtirilgan davr qatorlari bo‘yicha o‘rtacha yillik ishlab
chiqarilgan paxta miqdori.
Davrlar
2002-2005
2006-2009
2010-2013
Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida
973,8
986,3
1014,5
Davr oralig‘ini kengaytirish
M
:
Oylar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Tovar
oborot
mln.so‘
m
11,
6
9,
5
11,
2
12,
5
12,
2
13,
6
12,
4
12,
0
13,
0
14,
6
15,
1
13,
2
Oydan kvartallikka o‘tsak, tovar oboroti hajmi quyidagicha
I kv
II kv
III kv
IV kv
32,3
38,3
39,2
42,9
Sirg‘anchiq o‘rtacha darajalarini hisoblash.
Bu usulning moxiyati shundaki, vaqtli qatorning xaqiqiy darajalari asosida
sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar hisoblab, ulardan tekislangan qator tuziladi va
natijada
trend
yaqqollashadi.
Sirg‘anchiq
o‘rtacha
darajalar
qator
ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha
hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki jufi sonda olinadigan qator
ko‘rsatkichlari asosida hisoblash mumkin.
Bunda dinamika qatorlardagi haqiqiy darajalar sirg‘anchiq o‘rtacha miqdor
bilan almashtiriladi. Bunday o‘rtacha darajalar asosan 3 va 5 yillik davrlar
bo‘yicha hisoblanishi mumkin.
Xo‘jalikda paxta yetishtirishning o‘rtacha yillik miqdorlari
Yillar
Yetish-
tirilgan
paxta
Sirganchik o‘rtacha darajalar
3-yillik
5-yillik
Davrlar
Yetishtir
paxta
O’rtacha
Davrlar
Yetish-tirilgan
paxta
O’rtacha
2005
970,0
-
-
-
-
-
-
2006
970,0
2002-2004
2915,0
971,7
-
-
-
2007
975,0
2003-2005
2925,0
975,0
2002-2006
4880,0
976,0
2008
980,0
2004-2006
2940,0
980,0
2003-2007
4890,0
978,0
2009
985,0
2005-2007
2945,0
981,7
2004-2008
4905,0
981,0
2010
980,0
2006-2008
2950,0
983,3
2005-2009
4925,0
985,0
2011
985,0
2007-2009
2960,0
986,7
2006-2010
4935,0
987,0
2012
995,0
2008-2010
2970,0
990,0
2007-2011
4958,0
991,6
2013
990,0
1999-2011
2993,0
997,7
2008-2012
4988,0
997,6
2014
1008,0
2010-2012
3008,0
1002,7
2009-2013
5053,0
1010,6
2015
1010,0
2011-2013
3068,0
1022,7
-
-
-
2016
1050,0
-
-
-
-
-
-
26
Shunday qilib, qanchalik ko‘proq davrlar uchun sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar
hisoblansa shunchalik qator ko‘rsatkichlari orasidagi tebranishlar tekislanib trend
yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.
Qatorlarni analitik tekislash
Dinamika tendensiyasini aniqlash maqsadida qatorlarga ishlov berish usullari
ichida eng mukammali trend tenglamasini tuzish va unga asosan tekislangan
darajalarni xisoblashdir.
Bunda vaqtli qatorlarni analitik tekislash uchun dastavval to‘g‘ri chiziqli
tenglamasini keltirib o‘tamiz: bu eng sodda trend tenglamasi
Ikkinchi tartibli parabola tenglamasi u=a
0
+a
1
t+a
2
t
2
t
a
a
У
t
1
0
bunda,
t
У
- tekislangan qatorning nazariy darajalari;
t – vaqti, ya’ni davrlarning tartib raqami (shartli)
a
o
va a
1
– to‘g‘ri bog‘lanishli noma’lum bo‘lgan parametrlar(xadlar).
a
o
va a
1
parametrlarni hisoblash uchun kichik kvadrat usul yordamida normal
tenglamalar tizimini tuzib yechish yo‘li bilan aniqlanadi:
2
1
0
1
0
t
а
t
а
уt
t
а
па
у
bunda,
u – berilgan qator darajalari;
n – yillar soni.
Vaqtli qatorlarda hisob-kitoblarni ixchamlashtirish maqsadida davrlarning
tartib raqami yig‘indisini -
0
t
ga teng deb olamiz, u holda ushbu tenglama
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.
2
1
0
t
а
уt
па
у
Birinchi tenglikdan hisoblab olamiz:
п
у
а
па
у
0
0
Ikkinchi tenglikda hisoblab olamiz:
2
1
2
1
t
уt
а
t
а
уt
Agarda, vaqtli qatorlar juft hadlar (masalan: 6, 8, 10 va hokazo) dan tashkil
topgan bo‘lsa, u holda ushbu qatordagi (t) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
27
Agarda, vaqtli qatorlar toq hadlar (masalan: 5, 7, 9 va hokazo) dan tashkil
topgan bo‘lsa, u holda ushbu qatordagi (t) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi
Endi, xo‘jalik misolida tekislangan qator darajalarini hisoblab chiqamiz (4-
jadvalga qarang).
1.5.3-javdal.
Paxta xosildorligining darajasini analitik tekislash.
Yillar
Paxta xosildor-
ligi, ts/ga
y
Vaqtni shartli
belgilash
t
t
2
ut
Paxta xosildorligining
tekislangan darajasi, ts/ga
t
У
2008
19,5
-4
16
-78,0
21,14
2009
23,7
-3
9
-71,1
21,83
2010
22,1
-2
4
-44,2
22,52
2011
24,0
-1
1
-24,0
23,21
2012
23,2
0
0
0,0
23,90
2013
25,6
+1
1
+25,6
24,59
2014
25,4
+2
9
+72,0
25,28
2015
24,0
+3
9
+72,0
25,97
2016
27,6
+4
16
+110,4
26,66
Jami
1
,
215
у
0
t
60
2
t
5
.
41
уt
10
.
215
t
У
9
,
23
9
1
,
215
0
п
у
a
;
69
.
0
60
5
,
41
2
1
t
уt
a
Bu yerda
2
t
boshqacha yo‘l bilan ham hisoblab topish mumkin, ya’ni:
agarda, dinamika qatorlar juft hadlardan iborat bo‘lsa:
3
)
1
(
)
1
(
2
n
n
n
t
agarda, dinamika qatorlar toq hadlardan iborat bo‘lsa:
60
12
720
12
10
9
8
12
)
1
9
(
9
)
1
9
(
12
)
1
(
)
1
(
2
n
n
n
t
Endi to‘g‘ri chiziqli (
t
а
а
У
t
1
0
) tenglamaga hisoblangan ko‘rsatkichlarni
qo‘yib chiqsak, u holda ushbu tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
t
У
t
69
.
0
9
.
23
Bu yerda a
o
va a
1
parametrlar qanday savolga javob berishini izohlab o‘tamiz:
-5
-3
-1
+1
+3
+5
-3
-2
-1
+1
+2
+3
0
28
Bizning misolimizda
0
а
- parametr 2005 yildagi nazariy jihatdan paxta
xosildorligini tavsiflaydi, chunki t ning ahamiyati shu yilda 0 ga teng deb olingan.
Parametr
1
а
(proporsionallik koeffitsiyenti) esa shu davrlar (2005-2013) da har yili
paxtaning o‘rtacha xosildorligi 0,69 ts ga oshishini ko‘rsatadi.
Endi hisoblangan
0
а
va
1
а
parametrlarning natijalarini to‘g‘ri chiziqli
(
t
а
а
У
t
1
0
) tenglamaga qo‘yib, har bir yil uchun paxtaning nazariy xosildorligini
aniqlaymiz:
2008 ………… 23,9+0,69(-4)=21,14
2009 ………… 23,9+0,69(-3)=21,83
2010 ………… 23,9+0,69(-2)=22,52
2011 ………… 23,9+0,69(-1)=23,21
2012 ………… 23,9+0,69(0) =23,90
2013 ………… 23,9+0,69(+1)=24,59
2014 ………… 23,9+0,69(+2)=25,28
2015 ………… 23,9+0,69(+3)=25,97
2016 ………… 23,9+0,69(+4)=26,66
Bundan tashqari, ayrim xollarda ikkinchi tartibdagi parabola va egri chiziqli
tenglamasi orqali ham vaqtli qatorlarda analitik tekislashni amalga oshirish
mumkin.
Ikkinchi darajali parabola tenglamasi:
2
2
1
0
t
a
t
a
a
y
t
Bu tenglamaning parametrlari (
2
1
0
,
,
a
a
a
) quyidagi normal tenglamalar
sistemasini(kichik kvadratlar usuli) yechish bilan aniqlanadi:
2
4
2
3
1
2
0
3
2
2
1
0
2
2
1
0
yt
t
a
t
a
t
a
yt
t
a
t
a
t
a
y
t
a
t
a
na
Normal tenglamalar sistemasining t
2 t3
,t
4
, tu, t
2
u
o‘zgaruvchilarning
qiymatlarini aniqlaymiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |