Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

3.3-jadval 
Aholisi eng ko‗p va eng kam bo‗lgan davlatlar (2017 y.) 
Aholisi eng ko‗p 
davlatlar
Aholisi, ming 
kishi
Aholisi eng kam 
davlatlar
Aholisi, ming 
kishi
Xitoy
1387,5
Nauru
0,01
Hindiston
1353,3
Palau
0,02
AQSH
325,7
San-Marino
0,03
Indoneziya
264,2
Monako
0,04
Braziliya
207,9
Grenada
0,1
Pokiston
199,3
Seyshel orollari
0,1
Nigyeriya
190,9
Antigua-Barbados
0,1
1
Population Refyerence Bureau. 2018. World Population Data Sheet. 

---

57 
Bangladesh
150,7
Mayot
0,2
Rossiya
146,8
San-Tome-Prinsipi
0,2
Yaponiya
126,7
Beliz
0,3
Manba: 
Population Refyerence Bureau. 2017 World Population Data Sheet.
 
Yuqorida qayd etilgan omillar ta‘sirida rivojlanayotgan davlatlarda aholi 
soni XX asr oxirlarida tez oshib ketdi. Aholining tez sur‘at bilan ko‗payib borishi 
rivojlanayotgan davlatlarda bugungi kunda ham davom etmoqda. ―Aholi 
ko‗payishi‖ muammosi ayniqsa, Hindiston va Xitoy kabi davlatlar uchun juda 
tashvishli kechmoqda. Hindistonda XX asrning 90 yillarida aholining ko‗payib 
borishida rekord tezlik qayd qilingan. Ushbu davrda Hindiston aholisi 1 yilda 15,6 
millionga ko‗paygan. XXI asrga kelib bu davlatda aholi soni 1 milliarddan oshdi. 
Bxarat (hindlar o‗z mamlakatlarini shunday ataydilar) garchi iqtisodiy o‗sish 
ko‗rsatkichlari bo‗yicha dunyoda birinchi o‗nlikka kirgan bo‗lsa ham, biroq 
ularning barchasi uzluksiz o‗sib borayotgan aholi tomonidan ―yeb tashlanmoqda‖. 
―Biz uchun eng xavflisi Xitoy yoki Pokiston atom bombasi emas, balki tug‗ilish 
bombasidir!‖, - degan edi o‗z zamonida Radjif Gandi.
Hindiston rahbariyati ―tug‗ilishni nazorat etish‖ dasturlarini tuzishga majbur 
bo‗ldilar. Bolalarning ko‗payishi oilada baraka timsoli, deb hisoblaydigan odamlar 
yashovchi mamlakatda tug‗ilishning kamaytirilishi oson kechmadi. Qadimda bu 
yerda xudolarga qilinayotgan iltijolarda odamlar yomg‗ir va farzandlar, ayniqsa, 
o‗g‗il bolalarni, ularga yuborilishini so‗rar edilar. Shu bois, 1951 yilda mustaqil 
Hindistonning birinchi premyer ministri Javoxarla‘l Nyeru ―Oilani rejalashtirish 
dasturi‖ni boshlaganda, bu hol hind va musulmon ruhoniylarining keskin 
qarshiligiga va aholining ko‗p qismi tomonidan tushunmovchiliklarga olib keldi. 
Shunday bo‗lsada, Nyeruning qizi Indra Gandi, 1966 yilda premyer 
ministrlik lavozimini egallab, mazkur dasturni faollashtirishga kirishdi. Biroq 
Indira Gandining besh yillik (1969 – 1974) rejalarida ko‗zda tutilganidek 
tug‗ilishni 35 ‰ dan 32 ‰ ga kamaytirishni iloji bo‗lmadi. Lekin keyingi besh 
yillikda bolalar tug‗ilishini 30 ‰ gacha tushirish rejalashtirildi. Davlatda 
tug‗ilishni cheklash, nazorat etish bo‗yicha turli xarakatlar amalga oshirildi, lekin 
bu xarakatlar qator qarshiliklarga ham uchradi. 

---

58 
70 - yillar o‗rtalarida bo‗lib o‗tgan siyosiy noroziliklardan so‗ng davlatning 
demografik dasturi ―Oilaning farovonligi dasturi‖, deb ataladigan bo‗ldi, uning 
asosiy maqsadi qilib esa ―targ‗ibot ishlari‖ qo‗yildi. Ularni amalga oshirish uchun 
xorijiy mutaxassislar, shuningdek jamoatchilik tashkilotlari ham taklif etildi. 1980 
yili Hind davlati rahbariyati 2000 yilga mo‗ljallangan yangi dasturni qabul qildi. 
Unga ko‗ra: har bir oilada o‗rtacha bolalar sonini 4,4 dan 2,3 ga kamaytirish, 
tug‗ilishning umumiy koeffitsientini esa 33 ‰ dan 21 ‰ gacha qisqartirish, hech 
bo‗lmaganda 60% yer-xotinlar doimiy ravishda xomiladorlikni oldini oluvchi 
vositalardan foydalanishi, shuningdek bolalar o‗limining kamaytirish ko‗zda 
tutilgan edi. Bugungi kunda Hind sog‗liqni saqlash va oila farovonligi 
departamenti 
ma‘lumotlariga ko‗ra, hind oilalarining yarmidan ko‗pi 
homiladorlikni oldini oluvchi vositalardan foydalanishadi. Tug‗ilish esa har bir 
oilaga 2,7 bolagacha kamaydi. 
Xitoyda ham aholi ko‗payishi muammosi mavjud. Bu holni chuqur anglash 
uchun demografik omilni va siyosatni hisobga olish lozim. Rasmiy xabarlarga 
ko‗ra, 2017 yil mamlakat aholisi 1,3 milliarddan oshdi (bu sayyora aholisining 
19,5 foizini tashkil etadi). 2025 yilda esa – bu ko‗rsatkich 1,5 milliardga etadi. 
Biroq, ko‗p g‗arb analitik markazlari Xitoy aholisini hozirning o‗zidayoq 2,2 
milliard, deb hisoblaydilar. Lekin, ko‗p hollarda 1,6 milliard raqami 
qo‗llanilmoqda. G‗arb mutaxassislari bu borada, Xitoy rahbariyati dunyoni 
xitoyliklarning haqiqiy soni bilan qo‗rqitib yubormasligi va aholining tabiiy 
o‗sishini kamaytirish borasidagi o‗z muvaffaqqiyatsizliklarini yashirish uchun 
shunday ma‘lumotlar beradi, deb xisoblaydilar. Biroq rasmiy ma‘lumotlarni 
hisobga olgan holda ham, Xitoyda xitoyliklarning soni butun jahonda negroid 
irqiga oid aholidan: Yevropa, Rossiya va AQSH dagi Yevropaliklardan ko‗proqdir. 
Bu ko‗p sonli aholi atrof – muhitga juda ulkan ta‘sir qiladi: axir har bir inson 
yeyishi, kiyishi, ta‘lim olishi va myehnat qilishi zarur. Iqtisodiyot ko‗lamlari 
bo‗yicha Xitoy AQSHdan so‗ng ikkinchi o‗rinda turishiga qaramay, yangi milliy 
daromad borasida (bir kishiga o‗rtacha daromad hisobila) hali ham rivojlanayotgan 
mamlakatlar qatorida qolayapti. 

---

59 
Xitoy aholisining soni shunchalik ko‗pki, dunyo unga boshqa davlatlarga 
qaraganday munosabatda bo‗la olmaydi. Xitoyni ozuqa bilan ta‘minlash 
muammosi kundan – kunga keskinlashmoqda. Bugungi Xitoy aholisining 
ko‗payishi – bu Pekinning ichki iqtisodiy inqirozini susaytirish maqsadida 
investitsiyalar olish uchun boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga qilayotgan 
bosimidir. Bu hol, shuningdek, Pekinni G‗arbning ehtimolidan holi bo‗lmagan 
shubhali harakatlariga qarshiligidir ham: qancha xitoylik ko‗p bo‗lsa, shuncha 
Xitoyni ―portlatmoqchi‖ bo‗lganlar kamayadi. 
1970 yillarning birinchi yarmida Mao Szedunning muallifligidagi ―Odamlar 
to‗lqinlari‖ konsepsiyasi natijasida, aholi soni keskin ko‗payishi tufayli XXR ning 
demografik rivojlanishini qayta ko‗rib chiqish haqida jiddiy qarashlar boshlandi. 
10 yilning ichida (1964 – 1974) Xitoyda aholi soni 700 mln.dan 900 mln.gacha 
ko‗paydi. Biroq rasmiy siyosat doirasida tug‗ilishni nazorat qilish faqatgina 70 
yillarning oxirida boshlandi. Ana shu davrda agar Xitoyda aholi soni o‗sishini 
tartibga solmasa mamlakatning taqdiri xavf ostida qolishi mumkin bo‗ldi (Xitoyda 
butun sayyoramiz aholisining 1/5 qismi yashaydi, xaydaladigan yerlarning esa atigi 
7 foizi to‗g‗ri keladi). Biroq, bunday vaziyatda faqat buyruqbozlik va ta‘qiqlashlar 
orqali ta‘sir ko‗rsatishning o‗zi etmasdi. Shu bois ham Xitoyda tushuntirish va 
zo‗rlash usullaridan baravar qo‗llanilgan – mamlakatda kech nikohga kirish va 
kech farzand ko‗rish, rag‗batlantiriladi.
Xitoyda 2016 yilning oxiriga qadar ―bir oila – bir farzand‖ tamoyili tavsiya 
etilgan edi, 2016 yilning oktyabr oyidan har bir oilada 2 tadan farzand ko‗rishga 
ruxsat byerildi. Demografik siyosatning mazkur asosiy qoidalariga rioya etish 
xitoy fuqarolariga qonun bilan belgilab qo‗yilgan – XXR konstitutsiyasining 49 
moddasida har bir oila farzandlar tug‗ilishini nazorat yetishi zarur, deb 
ta‘kidlangan. Xitoyda tug‗ilishni cheklash siyosatining natijalari yaqqol namoyon 
bo‗ldi. Xitoy aholishunoslik jamiyatining vitse-prezidenti so‗zlariga ko‗ra, 
tug‗ilishni rivojlantirish siyosati olib borilayotgan 20 yil davomida, Xitoy 
rahbariyati uch ko‗rsatkichni: tug‗ilish, o‗lim, aholining o‗sish darajasini 
pasaytirishga muvaffaq bo‗ldi. Agar 1969 yili tug‗ilishining koeffitsienti har 1000 

---

60 
kishiga 34,1 promilleni tashkil qilgan bo‗lsa, o‗ttiz yil o‗tgach – 16,0 promillega 
tushdi. O‗sha davr (20 yil) mobaynida aholining tabiiy o‗sishi deyarli 6 martaga 
kamaydi. (1000 kishiga 26,1 dan 4,5 kishiga). Shunday qilib Xitoy qo‗shimcha 300 
mln. ―og‗iz‖ kulfatidan xalos bo‗la olgan.