4-mavzu. Mantiq

Isbotlash va uning strukturasi, isbotlash turlari.
Kishilarning amaliy faoliyatdagi 
muvaffaqiyatlari ular qo‘llayotgan bilimlarning qay darajada chin bo‘lishiga, ya’ni bu 
bilimlarning voqelikni qanchalik to‘g‘ri aks ettirishiga bog‘liq. Xato fikrlar predmetlarning 
real aloqalari va munosabatlarini buzib ko‘rsatadi, bilishda ko‘p chalkashliklarga olib 
keladi. SHuning uchun ham bilish jarayonida har bir fikrni to‘g‘ri qurishga erishish, uning 
chinligini dalillar bilan ko‘rsata olish, xato fikrlarni esa rad qila bilish muhim ahamiyatga 
ega.
 
Fikrning chinligini tasdiqlash uchun uni hodisaning (faktning) o‘zi bilan solishtirish 
mumkin. Lekin ko‘p hollarda bilish jarayonida natijalarining chinligi ularni ilgari 
vujudga kelgan bilimlar bilan bog‘lash orqali aniqlanadi. Buni amalga oshirishning 
mantiqiy usuli isbotlashdir. 
Isbotlash bir hukmning chinligini u bilan bog‘langan boshqa chin hukmlar yordamida 
asoslashdan iborat bo‘lgan mantiqiy amaldir. Uning tarkibi uch elementdan tashkil 
topgan: tezis, argumentlar (asoslar), isbotlash usuli-demonstratsiya. 
Tezis - chinligi asoslanishi lozim bo‘lgan hukm, u isbotlashning markaziy figurasi 
hisoblanadi; butun diqqat-e’tibor uning chinligini ko‘rsatishga qaratiladi. Tezis bir 
mulohazaning o‘zidan, yoki mulohazalar tizimidan, yoki teoremalardan, yoki aniq 
faktlarni umumlashtirish natijalaridan yoki hodisalarning sababini ko‘rsatuvchi 
mulohazalardan va shu kabilardan iborat bo‘ladi. 
Argumentlar-tezisning chinligini asoslash uchun keltirilgan hukmlar. Argumentlar 
bo‘lib faktlarni qayd qiluvchi hukmlar, ta’riflar, aksiomalar, teoremalar, qonunlar hamda 
boshqa empirik va nazariy umumlashmalar xizmat qiladi. Argument sifatida keltirilgan 
faktlar, albatta, o‘zaro bog‘langan va tezisning mohiyatiga aloqador bo‘lishi lozim. 
Ta’riflar ham chin hukmlar bo‘lib, ulardan argument sifatida foydalanish mumkin. 
Masalan, «Harakat - bu har qanday o‘zgarishdan iborat» degan ta’rif-chin hukmdir. 
Aksiomalar chinligi o‘z-o‘zidan ravshan bo‘lgan, isbotlashni talab qilmaydigan 
fikrlardir. Inson tajribasida ko‘p martalab takrorlanganligi uchun ham ularni isbotlash 
zarur emas. Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan bo‘ladi, ularni hech 
ikkilanmasdan argument qilib olish mumkin. 

---

Isbotlash usuli-demonstratsiya tezis bilan argumentlar o‘rtasidagi mantiqiy aloqadan 
iborat. U xulosa chiqarish shaklida bo‘ladi, ya’ni tezis argumentlardan xulosa sifatida 
mantiqan keltirib chiqariladi. 
Isbotlashning ikki turi mavjud: bevosita isbotlash, bavosita isbotlash. Bevosita 
isbotlashda tezisning chinligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri argumentlar bilan asoslanadi, unda 
tezisga zid bo‘lgan hukmlardan foydalanilmaydi. Tezis ko‘p hollarda yakka hodisani 
ifoda qilib keladi va ma’lum bir umumiy bilimdan, masalan qonundan, argument 
sifatida foydalanilib, uning chinligi asoslanadi. Masalan «Ӯzbekiston - mustaqil 
davlatdir» degan hukm (tezis) ning chinligi «Ӯzbekistonning mustaqil davlat deb e’lon 
qilinishi, uning xalqaro miqyosda e’tirof etilishi» kabi asoslar yordamida isbotlanadi. 
Bavosita isbotlashda esa tezisning chinligi unga zid bo‘lgan hukmning (antitezisning) 
xatoligini ko‘rsatish orqali asoslanadi. Antitezis qanday shaklda ifodalangan bo‘lishiga 
qarab apagogik isbotlash va ayiruvchi isbotlash farq qilinadi. Apogogik isbotlashda tezis 
(a) va antitezis (
a
) o‘rtasidagi munosabatga asoslaniladi. Masalan «Materiya harakatsiz 
mavjud emas» degan hukmning chinligini asoslash uchun unga zid bo‘lgan «Materiya 
harakatsiz mavjud» degan hukm olinadi. 
Apogogik isbotlashda antitezis topilib (1-bosqich), vaqtincha chin deb qabul qilinadi va 
undan ma’lum bir natijalar keltirib chiqariladi (2-bosqich), so‘ngra bu natijalarning xatoligi 
ko‘rsatiladi (3-bosqich) va demak tezisning chinligi isbotlanadi. Masalan, «Materiya 
harakatsiz mavjud» degan hukm chin bo‘lsa «Modiy predmetlar strukturasiz mavjud» 
degan fikr (antitezisdan kelib chiqqan natija) ham chin bo‘ladi. Bizga ma’lumki, moddiy 
predmetlar strukturasiz (uni tashkil qiluvchi elementlar va ularning o‘zaro aloqasisiz) 
mavjud emas. demak «Materiya harakatsiz mavjud» degan fikr xato, shu tariqa «Materiya 
harakatsiz mavjud emas» degan fikrning chinligi asoslanadi. 
Ayiruvchi isbotlashda tezis sof ayiruvchi hukmning (kuchli diz’yunksiyaning) bir 
a’zosi bo‘lib, uning chinligi boshqa a’zolarining (antitezisning) xatoligini ko‘rsatish 
orqali asoslanadi. Masalan «jinoyatni yo A, yo V, yo S shaxslar sodir etgan» degan fikr 
tekshirilib, «Jinoyatni V shaxs ham, S shaxs ham sodir etmaganligi aniqlanadi va shu 
tariqa «Jinoyatni A shaxs sodir qilgan» degan hukmning chinligi asoslanadi. Bu misolda 
ayiruvchi isbotlash ayiruvchi-qat’iy sillogizmning inkor etib-tasdiqlovchi modusi 
bo‘yicha qurilgan: 
a
c
b
c;
b
a



Barcha muqobil variantlar to‘liq olingandagina xulosa chin bo‘ladi, ya’ni tezis 
isbotlanadi.