Klasterlarni shakllantirish: tajribalar, natijalar va innovatsion yondashuvlar

 
 
 
 
 
 

---

238 
КОРХОНА ХОДИМЛАРИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТИНИ 
РАҒБАТЛАНТИРИШ ОРҚАЛИ РАҚОБАТБАРДОШЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ 
ОМИЛЛАРИ. 
Tурдиева Муқаддас Умаровна 
Бухоро Давлат Университети
Иқтисодиёт кафедраси ўқитувчиси
1-босқич таянч доктаранти, 
Илмий раҳбар и.ф.д., проф 
Назарова Фотима Ҳакимовна . 
 
Замонавий иқтисодий шароитда, албатта, инновацион жараёнларни ўз ичига 
оладиган, ички рақобатбардошликнинг ўсишини таъминлайдиган, интенсив омиллардан 
устун фойдаланиш орқали минтақаларнинг иқтисодий ўсиш суръатларини ошириш зарур 
бўлмоқда. Бунда компаниялар асосий макроиқтисодий кўрсаткичларни ошириши ва узоқ 
вақт давомида аҳоли турмуш даражаси ўсиши, инновацияларни рағбатлантириш 
механизмлари билан танлаган замонавий рақамли иқтисодий шароитларга мос келиши ва 
аниқ ёндашувлар, тамойилларга асосланган стратегия эга бўлиши керак бўлмоқда. Шу 
боис Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон 
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-
4947-сон фармонида хам белгилангарн вазифалар орасида рағбатлантириш тизимини 
ишлаб чиқишга катта эътибор қаратилганг. 
Ходимларни инновацион фаолиятини рахбатлантириш, сифат жиҳатидан янги 
маҳсулот, янги технологиялар, ахборот мониторинги, билим ва янги ғоялар, 
ишланмаларни тақдим этишга қаратилганлиги муҳим аҳамият касб этади. Бу эса ўз 
навбатида интеллектуал фаолиятни янада юқори даражадаги ижодий натижаларни 
кенгайтиришга олиб келмоқда. Замонавий шароитда инновацион корхоналар 
ходимларнинг томонидан яратилган инновацияларни рағбатлантириш даражасини 
аниқлаш ва уларни рағбатлантириш тизимини ишлаб чиқиш билан боғлиқ бўлган 
бошқарув тизимини такомиллаштириш зарурлигини эътироф этмоқдалар. Инновацион 
фаолият шаклланишида мотивлар, эҳтиёжлар ва манфаатларидан келиб чиқиб 
ташқилотлар томондан рағбатлантириш, вазият омилларининг таъсири, яъни шахсий 
эҳтиёжлар, муносабат, қизиқишлар, интилишлар, истаклар ва бошқалар билан боғлиқ 
бўлган ички шароитлар хам аҳамиятга эга бўлмоқда. Шунга кўра, бугунги кунда хар бир 
корхонани олдида турган энг муҳим вазифа - ходимларининг фаолиятини 
ривожлантириш, илғор хорижий тажрибаларни тадбиқ этиш, ахборот-коммуникация 
технологияларидан фойдаланган холда замон талабларига кўра мутахасисларни ижтимоий 
кўллаб қувватлашдир. 
Мотивация дейилганда шахс ёки корхона фаоллигини ўйғотувчи ва унинг фаолият 
йўналишини аниқлаб берувчи омиллар жамламаси тушунилиши лозим. Мазкур 
масалаларни тадқиқ этиш бўйича кўпгина олимларнинг ёндашувлари инновацион фаолият 
мотивациясининг натижаларини белгилаб беради, бу эса маъмурий, иқтисодий, ижтимоий 
ва психологик каби асосий масалаларнинг инновацион фаолиятига нисбатан персоналнинг 
мотивация шакллари ва методларини ажратиб ва классификациясини умумлаштириб 
беради. Маълумки ички инновацион фаолият шахс ёки корхонанинг мотивлари сабаблари, 
омиллари, эҳтиёжлари ва манфаатлари билан мотивацияланади, ташқиси эса - 
рағбатлантирувчи омиллар ёрдамида мотивацияланади, шунингдек вазиятли омиллар 
ҳаракатининг натижаси бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, фаолиятга нисбатан субъект 
эҳтиёжларининг қондирилиши билан боғлиқ бўлган фаолиятга ундаш мотиви, маълум бир 
кучнинг предметли йўналтирилган фаоллиги, ҳаракатлар ва иш тутишларни танлаш 
асосида ётувчи англанилган сабаб каби таърифлар ҳам мавжуд. Мотив тушунчасининг 
таърифи инсоннинг ўз эҳтиёжларини қондиришга бўлган ички хоҳиш-истаклари 
сифатида, рағбатлантирувчи омил эса - маълум бир ҳаракатларни бажариш эвазига ўз 

---

239 
эҳтиёжларини қондириш воситаларига эга бўлиш имконияти сифатида тушунилади. 
Кўпинча мотивлар муддати ва стимулни синонимлар сифатида қараб келишади. Бироқ 
мотив - ички ундовчи куч, интилишдир, стимул эса - маълум бир мақсадли ташқи 
жўшқинлик. Шунинг учун эҳтиёж - англанган ва англанмаган муҳтожлик бўлиб, инсон 
уларга нисбатан ўз организмининг ҳаёт фаолияти ва шахсияти ривожи учун зарурлигига 
боғлиқ ҳолда муҳтожлик сезади, манфаатлар эса - бу эҳтиёж бўлиб, у одамларда алоҳида 
шахсларнинг ва ижтимоий гуруҳлар ва бирлашмалар аъзоларининг эҳтиёжи сифатида бир 
бутун элемент сифатида юзага келади, уларни умуммиллий, ҳудудий, маҳаллий ва шахсий 
кўринишларга ажратишади. Умуман айтганда эҳтиёж ва манфаатларни мақсадга мувофиқ 
равишда турли поғоналарда ўзгартириш ва шакллантириш мумкин. Бироқ эластик ва 
ноэластик эҳтиёжлар ва манфаатларни фарқлаш лозим бўлади.
Яна бир асосий масалалардан бири рағбатлантирувчи омил ҳисобланади, бу ундаш 
бўлиб, унинг самараси инсоннинг руҳиятига, унинг қарашларига, ҳиссиётлари, кайфияти, 
қизиқишларига боғлиқ бўлади. Шахснинг ёки корхонанинг хатти-ҳаракатларига таъсир 
кўрсата олишга қодир бўлган - вазиятли омилларни ҳам ҳисобга олиш зарур. Турли хил 
воқеа ҳодисалар ва вазиятларни, масалан, персонал менежменти нуқтаи назаридан - бу 
вазифанинг мураккаблиги, раҳбарнинг босими, талаблари, вазиятнинг муҳимлигидир, 
маркетинг нуқтаи назаридан эса - истеъмолчи ва товар ўртасидаги ўзаро таъсирларнинг 
тасодифий ва кўзда тутилувчи вазиятлар бўлиб, улар бошланишга ёки истеъмол 
ҳажмларини кенгайтиришга ундайди. Инновацион фаолият мотивациясининг рационал 
типи фаолиятнинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларига асосланади, мотивациянинг 
ахлоқий типи эса - ахлоқий мажбурият ҳислари ва ҳамдардликка асосланади, бунда шахс 
ёки инновацион фаолият субъекти ўз шахсий ахлоқий тамойилларига амал қилади, бу 
тамойиллар эса уларни корхонани ёки мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш 
масъулятини зиммасига юклайди.
Мамлакатимиз бизнесининг жиддий муаммоларидан бири ғоялардан тортиб то 
уларни бозорга киритилишигача бўлган инновацияларнинг амалга оширилишида 
бўлмоқда. Одатда, бу инновацион фаолликни мотивацияловчи тадбирларнинг паст 
сифатда эканлиги билан боғлиқ бўлади. Мамлакатимизнинг кўпгина ташкилотлари ўз 
ўринларини кўрсата олишга ва етарлича ресурсларни жалб қила олишга қодир эмаслар, ўз 
инновацион таклифларини илгари суришнинг замонавий технологияларидан фойдалана 
олишга тайёр эмаслар. Фаол инновацион фаолият учун шарт-шароитлар яратиш, 
инновацион фаолиятни фаоллаштириш ва рағбатлантириш учун шарт-шароитларга қулай 
заминни шакллантириш кўпроқ даражада ундан фойдаланишнинг ташкилий шакли билан 
белгиланади. Энг муҳим жиҳатлардан яна бири маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизмат 
кўрсатишнинг ҳар бир ҳаётий цикл босқичларида инновацион жараёнлар мотивациясини 
таъминлашдан иборатдир. Инновацион мотивациянинг позитив холати - ходимларнинг ўз 
меҳнатининг мақсадларини, унинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини, маданият ва билим 
даражасини, шахсга оид сифатлари, жорий ва истиқболий мақсадларини, меҳнат шарт-
шароитлари, корхоналардаги вазият ва шароит аҳволлари ва б. ларни тушуниб етишлари, 
шунингдек объектив илмий-техник, иқтисодий ва ташкилий шарт-шароитлар ва омиллар 
билан таъминланиши лозим бўлади. 
Корхона ходимларининг инновацион фаолиятини фаоллаштириш ва рағбатлантириш 
муаммосига мос ҳолдаги сифат ва рақобатбардошлик гуруҳларини яратишдан иборат 
бўлиб, бунда инновацион мотивациялаш, ташкилий-тузилмавий мотивация концепцияси - 
корхона бошқарувининг ташкилий тузилмасида сифат ва рақобатбардошлик гуруҳини 
яратишда, шунингдек бир ёки бир нечта бўлинмалар ходимларини ўзига хос жамоатчилик 
ташкилий-тузилмавий шакллантиришда ҳисобга олиниши зарур бўлади. Сифат ва 
рақобатбардошлик гуруҳларини шакллантиришнинг асосий мақсади - умумий ҳолда 
корхона фаолиятининг бош мақсадларига эришиш учун чиқарилаётган маҳсулотларнинг 
сифат ва рақобатбардошлигини ошириш вариантларини излаш ишларини фаоллаштириш 
энг мўҳим вазифадур. Шунинг учун сифат ва рақобатбардошлик гуруҳларига максимал 

---

240 
миқдорда ташкилот ишчиларини жалб этиш зарур бўлади, бу эса ихтиёрийлик 
тамойилларига, жамоавий иштирок этиш ва раҳбарият томонидан қўллаб-қувватланиш, 
гуруҳнинг ҳар бир аъзосини тизимли равишда ўқитиб бориш ва малакасини ошириш 
тамойилларига таянмоғи зарур. Бундай гуруҳларда ижод ва мусобақа руҳи қўллаб-
қувватланиши, инновацион фаолиятни фаоллаштиришнинг илғор методлари кенг 
қўлланилиши лозим. Сифат ва рақобатбардошлик гуруҳларини ташкилий-методик 
бошқаришни корхона раҳбарлари ёки махсус тузилган кенгаш амалга оширади. Сифат ва 
рақобатбардошлик гуруҳлари ишининг самарадорлиги кўпроқ ишчи-ходимларнинг 
оммавий иштирокига боғлиқ бўлади, бу эса ташкилотчиларнинг ғайратли ва режавий 
ишлашлари билан таъминланади. Шундай шарт-шароитлар яратилиши зарурки, бунда 
ходимлар ва ҳар бир ишчи-ходим алоҳида тарзда, уларнинг мансубликларидан қатъий 
назар ўзларининг шахсан кераклилиги ва талаб этиладиганлардан эканликларини ҳис 
этишлари, уларнинг меҳнатлари шарафли ҳисобланишини ва юқори сифатли иш ҳурматга 
сазовор бўлишини ва адолатли тўлов билан мукофотланишини тушунишлари аҳамиятли 
бўлади. Фақат шундай ҳолатдагина барча категориядаги ходимлар ўзларининг ва ўзгалар 
меҳнатининг сифатли бажарилишига талабчан бўлишади. Корхоналарда инновацияларни 
сифатли тарзда бошқариш учун стратегик йўналишга эга бўлиш зарур, бу эса уларнинг 
фойдаланилишида ташкилотнинг ҳолатига сифат жиҳатдан ва одатда узоқ муддатли 
тарзда таъсир кўрсатиши олдиндан белгиланган бўлади, шунинг учун вазиятли таҳлил 
билан ва илмий-техник потенциалнинг ташқи ва ички омиллар истиқболи билан бевосита 
алоқа зарур. 
Бугунги кунда инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг нафақат ижобий 
томонлари, балки уни тўхтатиб (ушлаб) турувчи томонлари ҳам мавжуд. Масалан, 
инновацион фаолиятни амалга оширишда тажрибаларнинг етарли эмаслиги, инновацион 
фаолият соҳасидаги номукаммал меъёрий-ҳуқуқий база, инновацион фаолиятни амалга 
оширувчи 
корхоналар 
учун 
имтиёз 
ва 
преференцияларнинг 
йўқлиги 
ёки 
чегараланганлиги, юқори малакали мутахассислар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш 
муаммолари, ноқулай инвестицион муҳит, ривожланган инновацион инфратузилманинг 
йўқлиги, саноат корхоналарининг эскирган моддий-технологик базаси ва ҳ.к. Шунинг 
учун компаниялардаги инновацион фаолиятнинг ривожланишига тўсқинлик қилувчи, 
иқтисодий таназзул натижалари ва асосратларига таъсир кўрсатувчи омиллар таҳлилининг 
ўтказилиши зарур, шунингдек инновацион лойиҳаларни амалга ошириш учун шахсий 
молиявий маблағларнинг ҳам етарли эмаслиги шулар жумласидандир.
Шунга кўра, инновацион фаолиятни рағбатлантириш мотивациянинг асосий ташкил 
этувчи функцияларидан бири ҳисобланиб, уларнинг ягона мажмуа кўринишида 
бўлишини, ўзароалмашинувчан ва ўзаротўлдирувчи қобилиятга эга бўлишини тақазо 
этади, бу эса ўз навбатида барча мотивлар ва стимуллар тизимини бир бутунлик 
даражасида қайта кўриб чиқиш зарурлигини белгилаб беради. Инновацион фаолият 
мотивацияларининг бундай бир бутун тизимини яратишдаги дастлабки қоидалар унинг 
амалга оширилишидаги ёндашув, шакл ва босқичларни аниқлаб олишдан иборатдир. 
Бизнинг фикримизча, инновацион фаолият билан шуғулланувчи корхоналар ишчи-
ходимларини мотивациялаш ва рағбатлантириш замонавий иқтисодиёт шароитида ўта 
муҳим ўрин эгаллайди. Ташкилот ичкарисида ишчи-ходимларнинг инновацион 
фаолиятини рағбатлантириш икки тарафламалик асосга эга бўлиб, бу уларнинг меҳнат 
фаолиятларини моддий ва номоддий рағбатлантиришга нисбатан ҳам, инсон фаоллигига 
таъсир кўрсатувчи ички ва ташқи таъсирларга нисбатан ҳам тааллуқлидир, бундай 
ҳолатлар эса кўпинча мотивация тушунчаси билан ва унинг амалга оширилишидаги 
шахсий-хулқий ёндашув билан бевосита боғланади. Хозирги вақтда, мавжуд бўлган 
халқаро ташкилотлар томонидан фойдаланилувчи ишчи-ходимларни мотивациялаш 
тизимлари комбинациялар вариантлари ва ўзига хос ёндашувларнинг турличалиги билан 
фарқланади. Бугун дунёнинг деярли барча мамлакатлари билимлар ва иқтисодий 
амалиётларнинг янгиланиб борилаётган мураккаб даврга, рақамлаштириш, ахборот-

---

241 
коммуникация технологиялари даврига кириб келмоқда, бундай даврда эса интеллект 
жамиятнинг барча ҳаётий шарт-шароитлар комплексига, айниқса корхоналар фаолиятига 
муҳим таъсир кўрсатади. Бу ўринда халқаро тажрибалардан фойдаланишда 
корхоналарнинг ўзига хос жиҳатлари ва хўжалик юритиш муносабатларининг рақамли 
ахборот-коммуникация каналларини ривожлантириб боришга асосланувчи замонавий 
босқичларни ҳисобга олиш зарур. Айнан халқаро ташкилотлар учун характерли бўлган 
ходимлар мотивациясининг ўзига хос масалаларини такомиллаштириб борилишида 
кўпгина бундай тузилмалар аввалданоқ ишчи-ходимлар меҳнатига ҳақ тўлашнинг 
етарлича юқори поғонасини мўлжаллашган бўлиб, холбуки ишчи-ходимларнинг 
аксарияти малакали мутахассислар ҳисобланишади. Инновацион ташкилотлар доирасида 
бугунги кунда ўзида ҳам экстенсив, ҳам интенсив элементларни мужассам этувчи 
ходимларни мотивациялашнинг мураккаб тизимидан фойдаланилиб келинмоқда. Бу 
ўринда солиштирма ҳиссаси сезиларлича катта ҳажмга эга бўлмоқда, бу эса шу тарздаги 
ўлчамлар ва йўл тутишлар оқибатида келиб чиқувчи яна ҳам узоқроқ муддатли натижа 
билан ҳам ва шунингдек моддий рағбатлантиришларнинг табиий тарзда чегараланиши 
билан ҳам тушинтирилади. Шунингдек таъкидлаш зарурки, борган сари яна ҳам 
мураккаброқ ва шунинг учун ҳам кўпроқ амалий натижа берувчи мотивация 
тизимларининг пайдо бўлиши инновацияларни яратувчи ва амалга оширувчи ходимларни 
бошқаришда моддий ва номоддий мотвацияларнинг аҳамиятини кетма-кет изчил тарзда 
ошириб борилишини билдиради, бу эса корхоналардаги мотивациялаш қуролларидан 
бирига айлади деб ҳисоблаймиз.
Хулоса қиладиган бўлсак, миллий рақобатбардошликни ошириш учун инновацион 
муҳитда ваколат асосида жамоат ва хусусий манфаатларнинг яқинлашишини 
рағбатлантирувчи тизимни долзарб ҳолатда шакллантириш ва сақлаш муҳим аҳамиятга 
ега. Шундай қилиб, инновацион фаолиятни рағбатлантириш, иқтисодий ва ижтимоий 
эҳтиёжларни олдиндан белгиланиши, корхоналарнинг инновацион ривожланишига олиб 
келади. Бу эса ўз навбатида инновацион фаолиятни молиялаштириш давлат томонидан 
яъни, банк кредитлари, инвесторлар таклиф этган маблағлари, инновацион маблағлар, 
инвестиция ва венчур фондлари, "бизнес фаришталари" маблағлари, краудфандинг ва 
корпоратив фойда каби манбалар ҳисобидан амалга оширилиши мумкин эканлигини 
таклиф сифатида айтиб ўтиш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ