Course syllabus

HISOBLASH MASHINALARI STRUKTURALARINI BO’LAKLASH 
DARAJASI
Hisoblash mashinasi tugalangan obyekt sifatida inson bilimlarining turli sohalari 
mutaxassislarining sa’y-harakatlari samarasidir. Har bir mutaxassis hisoblash 
mashinasini o’z oldida turgan masala nuqtai nazaridan, mavjud bo’lmagandan 
abstract holda, uning fikriga ko’ra bo’larlarni ko’rib chiqadi. 1-jadvalda HMni 
yaratishda ishtirok etadigan mutaxassislar va ularning vakolatiga kiradigan 
masalalar ro’yxati keltirilgan.
Bu ma’ruzada muhokama qilingan masalalar doirasi, aksariyat hollarda tizim 
arxitekturasining vakolatiga kiradi va HM va HTning turli darajadagi detallarini 
qamrab oladi. Aslida, bunday darajalar juda ko’p bo’lishi mumkin, lekin 
belgilangan amaliyot ularning sonini to’rt darajagacha cheklaydi (1-rasm).

---

Mutaxassis
Masalalar doirasi
Yarimo’tkazgich materiallarini 
ishlab chiqaruvchisi
Integral 
mikrosxemalar 
uchun 
material 
(kremniy 
qotishmasi, kremniy dioksidi va boshqalar)
Elektron 
sxemalar 
ishlab 
chiquvchisi
HM tugunlarining elektron sxemalari (ishlab chiqish va 
tahlil qilish)
Integral mikrosxemalar ishlab 
chiquvchisi
O’ta 
katta 
integral 
mikrosxemalar 
(elektron 
komponentlarning sxemalari, ularni kristalga joylashtirish)
Tizim arxitektori
Hisoblash mashinasining arxitekturasi va tashkil etilishi 
(qurilmalar va tugunlar, buyruqlar tizimi va boshqalar)
Tizim dasturchisi
Operatsion tizimlar, kompilyatorlar
Nazariyotchi
Algoritmlar, abstract ma’lumotlar tuzilmalari
1-jadval. Hisoblash mashinalarini ishlab chiqaruvchilari o’rtasida 
funksiyalarni taqsimlash

---

Hisoblash 
mashinasi
Chiqarish
a
Kiritish
MP
Shinalar
TX
KChQ
b
BQ
Shinalar
NQB
AMQ
Registrlar
d
Dastur 
ketma-ketligi 
mantig’i
Shinalar
BQ 
registrlari
BQ 
xotirasi
Boshqaruvni 
yaratish mantig’i
e
1-rasm. Hisoblash 
mashinalarni bo’laklash 
darajalari: a —«qora quti» 
darajasi; b — umumiy 
arxitektura darajasi; d — 
markaziy protsessorning 
arxitektura darajasi; e — 
boshqaruv qurilmasining 
arxitektura darajasi

---

Birinchi darajadagi hisoblash mashinasi ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlashga, xamda tashqi dunyo 
bilan ma’lumotlarni almashishga qodir bo’lgan qurilma sifatida qaraladi (1-rasm, a). HM aloqa 
tarmog’iga ulanishi mumkin bo’lgan va o’z navbatida periferiya qurilmalarini ulash mumkin bo’lgan 
“qora quti” sifatida ifodalandi.
Umumiy arxitektura darajasi (1-rasm, b) HM ni to’rtta tashkil etuvchi shaklida tasvirlashni o’z ichiga 
oladi: markaziy protsessor (MP), asosiy xotira (AX), kiritish/chiqarish qurilmasi (KChQ) va tizim shinasi.
Uchinchi darajada, ikkinchi darajadagi har bir qurilmalar yanada bo’laklangan. Misol uchun markaziy 
protsessor olingan (1-rasm, d). Oddiy shaklda uni quyidagicha ajratish mumkin:
- butun sonlarni qayta ishlashni ta’minlaydigan arifmetik mantiqiy qurilma (AMQ);
- quzg’aluvchan nuqtali shakldagi sonlarni qayta ishlash bloki (NQB);
- buyruqlar, ma’lumotlar va adreslarni qisqa muddatli saqlash uchun ishlatiladigan protsessor registrlari;
- HM qurilmalarining birgalikda ishlashini ta’minlaydigan boshqarish qurilmasi (BQ);
- ichki shinalar.

---

To’rtinchi darajada uchinchi darajadagi elementlar batafsil bayon etilgan. 
Shunday qilib, 1-rasmdagi e qismda boshqaruv qurilmasining tuzilishi ochib 
berilgan. BQ to’rtta komponent shaklida taqdim etiladi:
- dastur ketma-ketligining mantig’i – dasturda belgilangan ketma-ketlikdagi 
buyruqlarning bajarilishini ta’minlovchi electron sxemalar;
- boshqaruv qurilmasining registrlari va deshifratorlari;
- xotirani boshqarish;
- barcha kerakli boshqarish signallarini hosil qiluvchi boshqaruvni yaratish 
mantig’i.

---

Hisoblash jarayonini yengillashtirish va ideal tarzda avtomatlashtirishga urinishlar 5000 
yildan ortiq tarixga ega. Ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi bilan hisoblashni 
avtomatlashtirish vositalari doimiy ravishda takomillashib bordi. Hisoblash texnikasining 
(HT) hozirgi holati ko’p yillik evolyutsiyaning natijasi hisoblanadi.
An’anaviy talqinda hisoblash texnologiyasining evolyutsiyasi HT avlodlarining ketm-ket 
o’zgarishi sifatida ifodalanadi. “avlod” atamasi 1964 yilda paydo bo’ldi, IBM firmasi IBM 
360 seriyali kompyuterlarini chiqargan va bu seriyani “uchinchi avlod kompyuterlari” deb 
nomladi. GOST 15971-90 standarti atamaga quyifagicha ta’rif berdi:
«Hisoblash mashina avlodlari – bu HM ning qurilmalarini ishlab chiqarish texnologiyasidan 
foydalanishga, shuningdek funksional xususiyatlar va dasturiy ta’minotning rivojlanish 
darajasiga ko’ra birlashtirilgan va hisoblash texnikasi vositalari sanoatining rivojlanishining 
ma’lum bir davrini tavsiflovchi HM ni sinflashtirish guruhidir».