Metodologiyasi

ЫЗТ, OUdUl *П V»«»“ w » 
. . . «. 
• - — о — l----
ilk 
m arotaba 
dunyoviy fan nuqtayi nazaridan aynan sharqda, Abu 
R ayh on
Beruniy tom onidan tadqiq etilgan.
Ikkinchidan, sharq tarixnavisligida tarixiy voqealarni yori- 
tishda davriylikka asoslangan holda yondashuv, ya’ni islomgacha, 
arablargacha, xalifaliklar, am irliklar, podsholiklar, xonliklar, 
sulolalar kabi alohida hodisalarga asoslangan holda tarixni yori- 
tish ham ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblangan. Bunda asosiy 
voqelik podsholarning faoliyati va boshqaruvi jarayonlari atrofida 
shakllantirilganligini kuzatish m um kin. Bunda podsholiklarning 
vujudga kelishi va siyosiy tarixi, diplom atik aloqalar jarayonlari va 
davlatlarning inqirozlari asosiy diqqat m arkazida tutilgan. 0 ‘sha 
davrdagi m a’naviy va madaniy, iqtisodiy taraqqiyot yoki inqiroz 
holatlari aynan shu davr hukmdorlari faoliyati bilan bog'lana- 
di. Bunday tarixiy yondashuvda tarixiy voqelikning aks ettirilishi 
asosan davriy yoki hududiy jihatdan chegaralangan va voqealar- 
ning butun mohiyati va ko‘lami bilan tasavvur qilish im koniyati- 
ni cheklagan. Bunday yondashuv D. Y um ning «tarix predm eti- 
ni buyuk im periyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va inqirozi 
tashkil etadi*, E.G ibbonning «tarix urushlar tarixi va jam iyatni 
boshqarish ishlaridan iborat», L. R ankening «tarix bu diplomatik 
munosabatlardir* kabi fikrlariga turli darajada mos keladi. H atto 
bu borada m ashhur yozuvchi F. Volter kinoyali ravishda «har to- 
monda faqat qirollar tarixini ko'rish m um kin, men esa odam lar 
tarixini yozmoqchiman* degan so'zlarni aytib o'tgan edi.
U chinchidan, sharq tarixnavisligida axloqiy va m a’naviy me- 
zonlardan kelib chiqqan holda tarixiy voqelikni haqqoniy va qan ­
day bo‘lsa shundayligicha talqin qilish ham ustuvor yondashuv- 
lardan biri hisoblanadi. Ayrim tarixchilar o ‘zlaridan oldin sodir 
bo'lgan voqealarni avval yozib qoldirilgan asarlar asosida ko'rsa- 
tib berayotganligini va bunda o'zlaridan biror-bir qo‘shim chalar 
qo shishga ju r’at etm aganliklarini, ya’ni o ‘zlaridan keyingi avlod 
uchun isbotlanmagan va tasdiqlanm agan m a’lum otlarni o‘z ki- 
toblarida qayd etishga ju r ’at etm aganliklarini alohida qayd etib
87

---

o‘tganlar. Bunday qaydlar ham m a tarixchilar tom onidan e ’ti- 
ro f etib qoldirilm agan boMsada, biroq asarlarni o ‘qish jarayonida 
shunday ruhiyatni sezish m um kin.
To‘rtinchidan, sharq tarixnavisligida tarixiy voqealarni yori­
tishda ijtimoiy m ansublik om ili ham uchraydiki, bu ayrim holat- 
larda tarixiy voqelikni bir tom onlam a yoki cheklangan va chega- 
ralangan holda yoritilishiga olib kelgan. Bunday holatlar aksariyat 
hollarda asarlar m ualliflarining hukm dor ta ’sirida boMganliklari 
yoki undan jabrlanganliklari bilan xususiyatlanadi va ko‘p holat- 
larda mubolag‘ali va haqiqatga to‘g ‘ri kelmaydigan m a’lumotlar 
bilan voqelikni tavsiflashga urinish ko'zga tashlanadi. Bunday 
holatlarni tarixnavislik bilan bir vaqtda she’riyat va adabiyot so- 
halarida ham kuzatish m um kin. Albatta tarixni yoritishga bun­
day yondashuv asl voqelikni tasavvur etishga imkon bermaydi yoki 
uni cheklaydi va chalg‘itadi. Tarix tadqiqotiga bunday yondashuv- 
ni shartli ravishda tarixiy-badiiy yo‘nalish sifatida baholab, unda 
tarixiy dalillarga asoslanilgan badiiy bayon uslubini yetakchi deb 
hisoblash m um kin. Bunday yondashuvning eng e’tiborli tom o­
ni shundaki, bunda m ualliflar o ‘zlariga m a’qul boMgan jarayonni 
yoki hodisani m utlaq haqiqat deb hisoblaydilar, aynan ana shun­
day xulosa chiqarish tarixiylik va haqqoniylikka putur yetkazadi.
B eshinchidan, sharq tarixnavisligi va tarix falsafasida inson 
hayotidagi, turm ushidagi axloqiy m e’yorlar va m a’naviy tamoyil- 
larga oliy darajadagi qadriyatlar sifatida yondashuv ham yetakchi 
xususiyatlardan biridir. Bu yo'nalishning asoschisi Abu Rayhon 
Beruniy hisoblanadi. B unda tarixni yoritishda aniqlab boMmay- 
digan dalillarni aynan yuqorida qayd etilgan xususiyatlarga bir- 
lam chi sifatida yondashib xulosalar chiqarishga d a’vat etadi.
O ltinchidan, sharq tarix tafakkurida tarixni Olam asoslari sa- 
babiyatini aniq izlaydigan fan sifatida ham yondashiladi va tarixga 
voqealar va ularning sabablari haqidagi chuqur ilm sifatida yon­
dashiladi. Bunday yondashuv asoschisi Ibn Xaldun hisoblanib, u 
tarixiy voqelikni falsafiy tafakkur yordam ida idrok qilish, falsafiy 
fikrlar, xulosalar chiqarishga d a ’vat qilib, tarixni falsafiy fanlar
88

---

qatoriga qo‘shadi. Ibn Xaldun tarixning mazm uni haqida m ulo- 
haza 
yuritar ekan, uni, inson hayotining mazm uni kabi, tarix tu- 
gaganidan keyingina aniqlash m um kinligini qayd etadi. A m m o, 
shunga qaramay, tarixning m azm uni haqida erkinlik, ijod tu- 
shunchalariga tayanib so‘z yuritish m um kin, deb hisoblaydi. Ta­
rixning harakatida Ibn X aldun obyektivlashuvning inson ustidan 
hukmini kam aytiradigan, uning erkinligi va ijodining tantanasini 
qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga harakat qiladi.
Yettinchidan, sharq tarixchiligida adolat ustuvorligi, tarix ha- 
qiqati ham isha bosh mezon bo'lishi, har qanday voqea va hodi- 
saning tahlilida to ‘g‘ri m unosabat (pozitsiya) tanlash, xulosalar 
chiqarishga odillik bilan yondashishni ustuvor deb hisoblaydilar. 
Bunday qarashlar Beruniy va Ibn Xaldun, Abulg‘ozi, Bayoniy- 
larning qarashlarida yetakchi yondashuvlardan biridir.
Sharq tarixnavisligi nam oyandalari va ularning asarlarining 
ayrim tafsilotlari bilan tanishar ekanm iz, asosan y urtim iz zam i- 
nida yashab ijod etgan va bebaho tarix asarlari yaratgan tarixchi- 
larim izning asarlarida bugungi jah o n tarix fani metodologiyasida- 
gi mavjud bir qator falsafiy m aktablarining tarix fani sohasidagi 
yondashuvlari va qarashlari turli ko‘rinishda va turli m azm unda 
bundan bir necha asrlar avvalroq sharq tarixnavisligida am alda 
bo'lganligini ko'rish m um kin. Sharq tarix falsafasining shaklla- 
nishi yuqoridagi xususiyatlar atrofida yuzaga kelgan va shakllanib 
borgan. Biroq yuqorida qayd etilgan fikrlar sharq tarix falsafasi­
ning butun mohiyati va m azm unini ochib bera olm aydiki, bu b o ­
rada hali yana ko‘plab chuqur ilm iy izlanishlar va tadqiqotlar olib 
borilishi kerak.
«Bizning qadim iy va go‘zal diyorim iz nafaqat Sharq, balki ja ­
hon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri boMganini xalqaro jam oatchi- 
lik tan olm oqda va e’tiro f etm oqda. Bu tabarruk zam indan ne-ne 
buyuk zotlar, olimu ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib 
chiqqani, umum bashariy sivilizatsiya va m adaniyatning uzviy 
qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilm larning, ayniqsa, is- 
lom dini bilan bogMiq bilim larning tarixan eng yuqori bosqichga
89

---

ko‘tarilishida ona y urtim izda tug‘ilib kamolga yetgan ulug‘ allo-
m nlarning xizm atlari beqiycs ckani bizg