m n v o fiq d ir
Hujjat!! ::;аг.Ъьг.пш as! nusxa ckanli
gi an iqiangach, tad q iq o tch i uning ijtim oiy-m adaniv m azm u
jih a tla rin i ochib berish kerak. Shuningdek tadqiqotchi т я п Ь а
n :n g yarati'iiaiiiuag! aniq snart-sharoitlar, yaratilishi tarix i, hujjat-
li m anba va u nin g jam iy at hayotidagi o ‘rni yoki jarayonlarga ta ’si-
rin i o ‘rganib, m anba tarkibidan o ‘ziga (tadqiqot obyektiga) zaru r
b o ‘lgan m a’lum o tlarn i (axborotni) ajratib oladi.
H ikoya,
bayon
m azm unidagi
m anbalar
(yilnom alar,
m em uar-yodnom alar, publitsistik m atnlar va boshqalar)ning
ishonchliligni aniq lab olish uchta vazifaning bajarilishi bilan bel-
gilanadi:
m a’lum o tn in g yuzaga kelishidagi shart-sharo itlar va vaziyat-
ni aniqlash;
m anba m uallifin in g siyosiy q arashlarini (siyosiy m ansubligini)
aniqlash;
an iq bayon etilgan axborotni tekshirish.
A gar m anba voqea va jarayon larnin g bevosita ishtirokchisi va
jo n li guvohi to m o n id an bayon etilgan bo ‘lsa, tadqiqotchi m azku r
m anba m uallifin in g (axborot beruvchining) tarixiy jaray o n n in g
so d ir bo ‘lishi vaqtida qanday kuzatish holatida va ishtirok etish
im koniyatiga ega b o ‘lganligini aniqlashtirishi lozim.
A gar m an b a m u allifi o ‘zi guvoh b o 'lm ag an va bevosita ish ti
rok etm ag an voqea va ho disa yoki jaray o n haqida m a ’lum ot
berayotgan b o 'lsa u holda axborot (m a’lum ot) o 'z la sh tiril-
gan m a n b an i a n iq la sh , m a ’lu m o tla rn in g (ax b o ro tning ) yetka-
zib b erilish id ag i an iq lik va m u k a m m allik (to ‘liq b o ‘lishi d a ra -
jasi) d araja sin i ko‘rsatib berish talab etiladi. Bayon etib berish
va hikoya qilish uslu b id a yaratilgan m a n b alarn in g b arch a sin i
o 'rg a n ish vaqtida sh u n i ko ‘rish m u m k in k i, aksariy at ho llard a
bu nd ay m a n b a la rn in g ish o n ch lilik darajasi axborot (m a’lum ot)
b eru v ch in in g d u n y o q ara sh i, o'ziga xush keluvchi m a’lu m o tla r
ga u rg 'u bergan holda b o sh q a larin i cheklashi yoki ch etlab o 'ti-
shi tufayli m a n b a n in g obyektivligi - xolisligi darajasi pasayib
I
288
vrtadi va ishonarli b o 'lm ag an m a n b alar qatoriga k irib q olishi-
Кл
1
JnH:
ga idUUU i>V> A
4
*W
*A.
M uayyan bir g‘oya ta ’sirida yondashish ochiq-oydin holatda
K tm n - h ir v n c ifn ln r m m n m i v Ъгйятля rsnvrsn p rich
n n in v a
VUiV* w»» - -----
\
*
........ ^ .. ..... I ’
A
ravshan
m a’lum ot (axborot)lar borasida hech narsa dem aslik (qayd
etmaslik), um um iy xususiyatlar orqali ko‘rsatib berish va boshqa-
lar) bilan niqoblangan holatda nam oyon bo'lishi m um kin. A niq
m a’lum otlarni tekshirish jarayonida mantiqiy ta h lil uslubidan foy
dalanish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek tekshirish jarayonida
yana m anbaning tarkibidagi m a’lum otlarning ichki qaram a-q ar-
shiligi va m azm unidagi ziddiyatlari ham da boshqa m anbalardagi
m a’lum otlar bilan ham tafovutlari borligini aniqlash, agar b u n
day holat mavjud bo'lsa ularn in g sabablarini aniqlash ham m u
him aham iyat kasb etadi.
Bir-biriga aloqador b o'lm agan va yaratilishida bog'liq b o 'lm a-
gan turli m anbalardagi m a’lum otlarning bir-biriga mos kelishi
m anbalarning ishonchliligini tasdiqlaydi.
Shu tariqa m anbalar ta h lilin in g ikkinchi bosqichida am alga
oshirilgan tadqiqotlar natijasida tadqiqotchi m anbalarning ishon-
chliligi, asl nusxa ekanligini aniqlab, ularni tadqiqotga jalb eti-
shi yoki aksincha, ularning ishonchli emasligi aniqlangan h o
latda tadqiqot obyekti m azm u nid an kelib chiqqan holda ularni
inkor qilishi m um kin. Tadqiqotga aloqador barcha m anbalarni
tadqiq etib bo'lgach, tadqiqotchi endi ularning m anbashunoslik
sintezini amalga oshirishi, ya’ni qo'lga kiritilgan m a’lum otlarni
um um lashtirishi m um kin. M anbalar to'liqligi va ishonchliligi d a
rajasiga ko'ra ham da yaratilishidagi o'zaro aloqadorligi darajasi
ga asosan ketm a-ket bir tizim ga keltiriladi. Tadqiqot m avzusi-
ga oid qo'lga kiritilgan barcha m a’lum otlarni jam lagan holda esa
tadqiqotchi tadqiqot obyektini o'rganishda m anbalarning yetar
li bo'lm agan qism ini aniqlaydi va boshqalariga asoslangan ilm iy
faraz yordam ida ularni to'ldiradi.
M anbashunoslik - tadqiqot m anbasi va u bilan bog'liq tush u n -
chalarni o'rganadigan fan. Tadqiqot m anbalarini ilm iy jih atd an
289
klassiflkatsiyalash (tasn iflash ) ta m o y illarin i sh a k lla n tira d i, m a n
b a la rn in g ichki va tashq i tan q id iy ta h lili aso slarin i, alo h id a gu-
ru h d a g i, alo h id a xususiyatlarga ega h am d a alo h id a m azm u n d ag i
m a n b a la r bilan ishlash u slu b larin i ishlab chiqad i. M a n b a la rn
ing ta s n itia n is h i, kelib ch iq ish in i va y aralilish in i o 'rg an ad i, m a n
b a la rn in g m u a llifla ri, u la rn in g haqiqiyligi va ish o n arlilig i, to ‘liq-
ligi kabi b ir q a to r jih a tla rin i ilm iy jih a td a n o 'rg an ad i.
M a n tiq (m antiqiylik) — m an tiq ilm i, m antiqiy fik r (fikrlash),
in k o r qilib b o ‘lm aydigan m an tiq (m an tiq an to ‘g ‘ri xulosa yoki
fikr), ich ki (m antiqiy) q o n u n iy a t — v o q ealarn in g ichki q o n u n i-
y atlar asosida (m antiqiy b o g ‘lanishda) k ech ishi, m antiqiy x u lo
sa, m a n tiq iy iz ch illik , m a n tiq a n to ‘g ‘ri m u lo h aza q ilm o q , m a n ti
qiy fik r y u ritm o q .
M ark sizm - tarixiy-falsafiy yo‘nalish sifatida X IX a srn in g ik
k in c h i y arm id a Y evropada sh ak llan d i. M arksizm yo‘n a lish in in g
aso sch ila ri g erm a n iy alik K .M ark s (1818-1883) va F.Engels (1820—
1895) h iso b lan ad i. U la r ta rix iy m a teria lizm g‘oyasini asoslab,
b a rc h a ta rix iy ja ra y o n la m in g aso sin i ishlab ch iq arish m u n o sa-
b atlari ta sh k il etad i, iqtisod o m ili ja m iy at ta ra q q iy o tin in g asosiy
o m ilid ir, m azm u n id a g i o ‘z fik rla rin i ilgari surdilar. M arksistlar
(m ark sizm ta ra fd o rla ri)n in g q arash larig a ko‘ra ja h o n n in g u m u
m iy ta rix i bu iqtisodiy va siyosiy h ok im iyat (h u k m ro n lik ) u ch u n
k u ra sh ja ra y o n id a n ib orat, b u n d a sinfiy kurash tarix iy ja ra y o n -
la rn in g h a ra k a tla n tiru v c h i ku ch i va iqtisodiy m u n o sab atlar ja m i
yat ta ra q q iy o tin in g asosiy o m ili sifatida b irin ch i o ‘ringa q o ‘yiladi.
X X a s r dav om ida bu q a ra s h la r asosida tarix iy ta d q iq o tla r a m a l
ga o sh irilg a n b o 'lsa, a s rn in g oxiriga kelib m ark sizm nazariyasi b ir
y o q lam a boMganligi u ch u n u n d a n voz kechildi.
M eto d (y u n o n c h a m e th o d o s - nazariya, b ilim va tadq iq o t
yo‘llari) - u yoki bu m aq sad larg a erish ish yo‘llari, uslublari, an iq
va k o n k re t vazifalarni hal etish usullari.
M eto d (y u n o n c h a m eth o d o s — n azariya, bilim va tadqiqot
yoMlari) - u yoki bu m aq sad larg a erishish yo‘llari, uslublari, an iq
va k o n k re t vazifalarni hal etish u sullari. Tarix fan id a m eto d -
290
tarixiy tad q iq otlar ja ray o n id a an iq m aqsadga olib boruvchi ta d
qiqot u su llari va ja ra y o n la r yig'in d isidan iborat, m e to d n in g o ‘zi
n a z a riy a d a n ,
tad q iqo t m ctodikasi va tex n ik asid an ta rk ib to padi.
H a r qaftday
m ctod п а /я п у jih a td a n aso slan g an b o ‘lib. b ir vaqt-
ning o ‘zida obyektiv va subyektiv xususiyat kasb etsad a, obyek
tiv asosga ega.
B unda m e to d n in g ta n la n ish i, u n in g to ‘g ‘ri q o 'lla n ilish i va
tanqidiy x ulo salarn in g ch iq arila o lin ish i ta d q iq o tc h in in g bevosita
o ‘ziga b o g iiq va u n in g o ‘rn i asosiy a h a m iy a t kasb etadi.
M a’lum ki, tarix c h i tadq iq o tchi m e to d la r y ig 'in d isid an ilm iy
m uam m oni hal etish va y ech im in i to p ish d a foydalanadi.
Tarixiy ta d q iq o tlar m e to d la rin in g to ‘rtta darajasi va yondashuv
lari mavjud:
Falsafiy (h a r b ir falsafiy yondashuv tarix g a n isb atan o ‘z q a
rashlariga ega);
U m um fan (tabiiy va g u m a n ita r fan lard a q o 'llan ila d i);
M ax sus-tarixiy (faqatgina tarix fani ta d q iq o tlarid a q o 'lla n ila -
di);
A niq-m uam m ov iy (to r doiradagi ta d q iq o tla r uchun).
Tadqiqot m e to d la rin in g yuqoridagi h a r to ‘rtalasi o ‘zaro b ir-b i-
ri bilan b o g 'lan gan b o 'lib , an iq -m u am m o v iy va m ax su s-tarix iy
uslublar u m u m fan va falsafiy uslublarga aso slan ad i. H ozirgi vaqt
da ta rix ch ilar fan la raro yondashuv - bosh q a fan la r m e to d larin i
ham tarixiy tad q iq o tlard a q o ‘llam oqdalar.
M etodologiya (y u n o n c h a «m etod* va «logos* — fan , ilm ) fan
metodologiyasi — ilm iy b ilish n in g sh ak llari, uslublari va tu zilish
tam oyillari haqidagi fan. M etodologiya b ilish n in g falsafiy n a z a ri
yasi, sotsiologiya va tarix sh u n o slik asosida sh ak llan ad i. Tabiiyki,
bilish nazariyasi m asalalari bu fanda asosiy o 'rin tu ta d i, b iro q bu
bilan asosiy e ’tib o r sh u ng a qaratilish i m u m k in em as, balki n a z a
riy b ilim lar tarix iy ta d q iq o tlar am aliyoti bilan m u k a m m allash ti-
rilishi lozim . B unday ta rix iy ta d q iq o tlar faylasuflar to m o n id an
am alga o sh irilm ay d i, sh u n in g uchun u la rn in g ta rix fani m e to d o
logiyasi borasida b ildirgan fikrlari k o 'p ho llard a b ahs va m u n o -
291
zaraga sabab bo ‘ladi, aksariyat hollarda esa
t a r i x c h i - a m a l i v n t r b ;
Do'stlaringiz bilan baham: |