Tergov harakatlarining turlari va tizimi
. Tergov harakatlari turli mezonlarga
ko‗ra tavsiflanadi.
Tergov harakatlarini tasniflash S.A. SHeyfer tomonidan tadqiq qilinib, tergov
harakatlarini bilish usuli, ma‘lumotni olish usuli va obe‘ktlarni namoyon bo‗lish
murakkabligiga ko‗ra turlarga bo‗linadi
2
.
Tergov harakatlari bilish usuliga ko‗ra:
2
Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. М.: 2001. 73 - 88 - бетлар.
1)
so‗rov shaklidagi tergov harakatlari;
2)
kuzatuv shaklidagi tergov harakatlari;
3)
kuzatuv va so‗rov shaklidagi tergov harakatlariga bo‗linadi.
So‗rov shaklidagi tergov harakatlarida shaxsda dalil bo‗la oladigan ma‘lumotlar
muloqot yoki so‗zlashuv (so‗rash) yo‗li bilan olinadi. Bunga misol qilib so‗roq
qilish, yuzlashtirish tergov harakatlarini ko‗rsatish mumkin.
Kuzatuv shaklidagi tergov harakatlari muayyan ob‘ekt yoki jarayonning tashqi
belgilarini yoki ulardagi o‗zgarishlarni ko‗zatish orqali o‗tkaziladi. Misol
tariqasida guvohlantirish, olib qo‗yish, eksperiment tergov harakatlarini ko‗rsatish
mumkin.
Kuzatuv va so‗rov shaklidagi tergov harakatlari bir vaqtda bilishning ikkala usuli:
ham kuzatuv, ham so‗rov bilan o‗tkaziladigan tergov harakatlari hisoblanadi.
Bunga ko‗rsatuvlarni hodisa sodir bo‗lgan joyda tekshirish misol bo‗ladi.
Bilish usullari jinoyat izlariga bog‗liq va ular tergov harakatlarining protsessual
shakliga sezilarli ta‘sir etadi. Masalan, kuzatuv usuli qo‗llaniladigan vaqtda
xolislarning ishtiroki ob‘ektivlik garovi sifatida talab qilinadi.
Ma‘lumotni olish usuliga ko‗ra tergov harakatlari:
1) ma‘lumotlarni bevosita olishga asoslangan tergov harakatlari;
2) yashirin ma‘lumotlarni maxsus mutaxassislar yordamida, ya‘ni bilvosita olishga
asoslangan tergov harakatlariga bo‗linadi.
Ma‘lumotlarni bevosita olishga asoslangan tergov harakatlarida tergovchi (yoki
tergov harakatini o‗tkazayotgan boshqa shaxs) ma‘lumotlarni shaxsan o‗zi bevosita
qabul qiladi va qayd qiladi.
YAshirin axborotni mutaxassislar yordamida bilvosita olishga asoslangan tergov
harakatlarida dalil sifatida olinadigan ma‘lumotni olish uchun maxsus bilim talab
qilinadi. Ekspertiza tayinlanishi lozim bo‗lgan hollarda, faqatgina ekspertiza orqali
dalillar olinadi. Amaldagi jinoyat-protsessual qonunchilikning mazmuniga ko‗ra
ekspertiza tayinlanishi lozim bo‗ladigan holatlarda tergovchining tadqiqotni
o‗tkazish va ma‘lumotni olish qobiliyati borligidan qat‘i nazar ekspertiza
tayinlanishi shart.
Tergov harakatlarining fanda mazkur mezon asosida tasniflanishi tartibi,
ma‘lumotni olish usuliga ko‗ra bir–biriga o‗xshash tergov harakatlarining qanday
holatda o‗tkazilishini aniqlashga yordam beradi. Misol uchun bir holat yuzasidan
tergov eksperimenti yo guvohlantirish o‗tkazish yoki ekspertiza tayinlash
kerakmi?-degan savollarga ma‘lumotni olish usuliga ko‗ra tergov harakatlari
turlarga ajratish orqali javob olish mumkin. CHunki mazkur tasniflash yuqorida
sanab o‗tilgan tergov harakatlari o‗tkaziladigan holatlarning chegarasini belgilab
beradi.
Ob‘ektlarining murakkabligiga ko‗ra tergov harakatlari ikki guruhga bo‗linadi.
Bular:
1) bir ob‘ektga qaratilgan tergov harakatlari;
2) bir necha ob‘ektga qaratilgan tergov harakatlari.
Bir ob‘ektga qaratilgan tergov harakatlarida ma‘lumot manbasi bo‗lib bitta ob‘ekt
xizmat qiladi va bir mazmundagi harakatlar amalga oshiriladi. Misol uchun so‗roq
qilishda bir shaxs so‗roq qilinadi. Ko‗zdan kechirishda faqat kuzatilib, ma‘lumotlar
olinadi. Tintuv va olib qo‗yishda esa daliliy ashyolar topiladi.
Bir necha ob‘ektga qaratilgan tergov harakatlarida ma‘lumot manbalari yoki olish
usullari bir nechta bo‗ladi. YUzlashtirish tergov harakatida ma‘lumot manbasi
sifatida ikki shaxsning ko‗rsatuvlari taqqoslanadi. Ko‗rsatuvlarni hodisa joyida
tekshirishda ham shaxs so‗roq qilingan bo‗ladi, ham uning ko‗rsatuvlari ob‘ektiv
holat bilan tekshiriladi.
Tergov harakatlari o‗zining maqsadiga ko‗ra:
1) dalillarni to‗plashga qaratilgan tergov harakatlari;
2) dalilarni tekshirishga qaratilgan tergov harakatlariga bo‗linadi.
Dalillarni to‗plashga qaratilgan tergov harakatlarida hali o‗rganilmagan ob‘ekt
xususida ma‘lumot olinadi. So‗roq qilish (takroran, qo‗shimcha va qayta so‗roq
qilishlar bundan mustasno), olib qo‗yish, tintuv va b.
Dalilarni tekshirishga qaratilgan tergov harakatlarida oldin tergov harakatlari orqali
boshqa bir tergov harakatida yig‗ilgan dalilning haqiqiy holatga mos kelishi
tekshiriladi. Bular yuzlashtirish, eksperiment o‗tkazish, tanib olish uchun
ko‗rsatish tergov harakatlaridir. SHuning uchun bunday tergov harakatlarini
amalga oshirishdan oldin dastlabki kerakli dalillarni to‗plash zarur bo‗ladi.
Bulardan tashqari, fanda tergov harakatlarini tasniflashda ularni o‗tkazish paytiga
ko‗ra (boshqa protsessual harakatlarga nisbatan) kechiktirib bo‗lmaydigan tergov
harakatlari turi ajratilib ko‗rsatiladi.
Jinoyat protsessi nazariyasida ―kechiktirib bo‗lmaydigan tergov harakati‖
tushunchasi ko‗plab ilmiy tortishuvlarga sabab bo‗ladi. CHunki olimlar bunday
tergov harakatlarini turli xil talqin qilib, ularga mansub tergov harakatlarini o‗z
nuqtai nazarlaridan kelib chiqib belgilaydilar.
Ayrim olimlar ―kechiktirib bo‗lmaydigan tergov harakat-lari‖ni kriminalistik
tushuncha deb bilib, jinoyat tergov qilish taktikasiga ko‗ra jinoyat hali sovumagan
izlaridan dalillarni olish va mustahkamlashga qaratilgan harakatlarning zaruriy
birlamchilarini, ya‘ni kechiktirilmagan holda (agar tezkorlik bilan olib borilmasa,
dalillarning yo‗qolishi, soxtalashtirilishiga olib kelishi mumkin) o‗tkaziladigan
tergov harakatlarini tushunadilar
3
.
Boshqa olimlar esa kechiktirib bo‗lmaydigan tergov harakat-larini jinoyat-
protsessual tushuncha deb ta‘kidlab, jinoyat ishini qo‗zg‗atish vaqtiga nisbatan,
qolaversa jinoyat – protsessual qonunchiligida aynan ―kechiktirib bo‗lmaydigan
tergov harakatlari‖ sifatida ko‗rsatilgan tergov harakatlarini ko‗rsatadilar
4
.
YAna bir guruh protsessualist olimlar ―kechiktirib bo‗lmaydigan tergov
harakatlari‖ning ikki jihatini ko‗rsatib, uni ham kriminalistik, ham jinoyat-
protsessual tushuncha deb hisoblaydilar
5
.
O‗zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat–protsessual kodeksida kechiktirib
bo‗lmaydigan tergov harakatlarining ro‗yxati va hajmi haqida so‗z yuritilmagan.
Jinoyat-protsessual faoliyatni amalga oshiradigan surishtiruvchi yoki tergovchi o‗z
ish yurituvidagi jinoyat ishining murakkabligidan va jinoyatning kriminalistik
guruhga mansubligi va uning boshqa tarkibiy xususiyatlaridan kelib chiqib, barcha
tergov harakatlari orasidan ―kechiktirib bo‗lmaydigan‖larini o‗zi tanlab oladi.
SHuning uchun ham, bizningcha, qonun chiqaruvchi kechiktirib bo‗lmaydigan
tergov harakatlarining ro‗yxatini qat‘iy belgilamasdan to‗g‗ri qilgan. CHunki
muayyan hodisa yuzasidan aynan qaysi tergov harakatlari kechiktirib
bo‗lmaydigan tergov harakatlari bo‗lishini oldindan belgilashning imkoni yo‗q.
3
Масалан: ўзбек тилида чоп этилган Жиноят процесси (махсус қисм) дарслигида шу мазмундаги фикрни
кўриш мумкин. (Қаранг: Жиноят процесси (махсус қисм) доц.Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида Т:
«Янги аср авлоди» 2003 й., 22 - бет.). Бир гуруҳ рус олимлари томонидан чоп этилган адабиѐтларда шундай
фикрни кузатиш мумкин: (қаранг: «Уголовно - Процессуальное право Российской Федерации» под общей
ред. проф., заслуженного, деятеля науки Российской Федерации П.А Лупинской (издание второе,
переработанное и дополненное) Изд.Юристь:, М:, 1997й., 250 бет.; «Уголовно - Процессуальное право
Российской Федерации» под общей ред., проф., заслуженного, деятеля науки Российской Федерации П.А
Лупинской (издание третье, переработанное и дополненное) Изд.Юристь:, М:, 1998й., 285 - 286 бетлар..)
4
Мисол учун А.К. Гаврилов кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатларининг махсус жиноят - процессуал
институти мавжуд дейди. (Қаранг: Гаврилов А.К. «Раскрытие преступлений на предварительном
следствии»1983й., 96 - бет.).
5
Н.П. Яблоков ушбу тушунчани иккала маънода ҳам қўлланилиши мумкинлигини таъкидлайди. (Қаранг:
Яблоков Н.П. Проблемы расследования и предупреждения преступлений в области охраны труда и техники
безопасности. Автореф. докт. дисс. М., 1972 й., 20 - бет.)
Tergov harakatlari tizimi xususida jinoyat-protsessual nazariyasida hali hanuz
munozaralar va yanglish fikrlar mavjud. Ayrim holda tergov harakatlari sirasiga
gumon qilinuvchini ushlab turish, mulkni xatlash kabilarni kiritsa, boshqa bir
hollarda masalan: telefon va boshqa so‗zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan
so‗zlashuvlarni eshitib turish tergov harakatlariga kiritilmaydi
6
.
Amaldagi jinoyat-protsessual qonunchiligimizda quyidagi tergov harakatlari
mavjud:
1)
so‗roq qilish;
2)
yuzlashtirish;
3)
tanib olish uchun ko‗rsatish;
4)
ko‗rsatuvlarni hodisa sodir bo‗lgan joyda tekshirish;
5)
olib qo‗yish;
6)
tintuv;
7)
ko‗zdan kechirish;
8)
guvohlantirish;
9)
murdani eksgumatsiya qilish;
10)
eksperiment o‗tkazish;
11)
ekspertiza tadqiqotlari o‗tkazish uchun namunalar olish;
12)
ekspertiza va taftish tayinlash;
13)
taqdim etilgan ashyolar va hujjatlarni qabul qilish;
14)
telefon va boshqa so‗zlashuv qurilmalari orqali olib borilgan
so‗zlashuvlarni eshitib turish yo‗li bilan to‗planadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |