Klinik anatomiyasi, fiziologiyasi va tekshirish usullari

     Rezanatorlik  faoliyati. Burun va burun- halqum tovush rezanatorlari vazifasini 

bajaradi.  Ularda  havoning  tebranishi  tovushni  kuchaytiradi.  Har  bir  odamning 

o’ziga xos tovush ohangi va tembri bo’ladi. Burun bitib qolganida tovish o’z ohan-

gi  va  tembrini  yo’qotadi,  bunda  manqalangan  tovush  chiqadi,  bunday  holat  yopiq 

manqalik  deyiladi.  Agar  tanglay  chodiri  ko’tarila  olmay  falajlansa,  tovush  talaffuzi 

vaqtida  halqum  ochuq  qoladi,  bunda  nutq  tovushlari  burundan  chiqib  ketayotgan-

dek  boshqatsharoq  ohangda  bo’ladi,  buni  ochiq  manqalik  deyiladi.  Kichik 

bo’shliqlar  (g’alvirsimon  hujayralar,  ponasimon  boshliq)  baland  tovushlarni  re-

zanatorlaydi,  katta  bo’shliqlar  (yuqori  jag’  va  peshona  bo’shlig’i)  past  tovushlarni 

rezanatorlaydi.  Katta  odamlarda  bo’shliqning  hajmi  kattalashmaydi,  ovozining 

tembri  umrining  oxirigatsha  o’zgarmaydi.,  Bo’shliqda  yallig’lanish  jarayoni 

bo’lganligi  uchun  shilliq  qavati  qalinlashadi  va    ovoz  tembirini  o’zgarishiga  olib 

keladi. 

       Ko’z  yosh  chiqarish  va  aksa  urush  faoliyati.  Me’yorda ko’z yoshi burun- 

ko’z.  Yoshi  kanali  teshigi  orqali  burun  boshlig’ga  erkin  o’tadi.  Burun 

bo’shlig’ining  patologik  jaratonlarida  esa,  masalan  gipertrofik  jarayonda,  bu  teshik 

torayib ko’sdan tinmay yosh oqishiga sabab bo’ladi. Sovuq havo ta’sirida ham bu-

run bo’shlig’i shilliq  qavati  shishishi  tufayli  ko’zdan yosh oqishi kuzatiladi. 

      Aksa  urush  (sternuta  mentum),  aerodinamik  funksional  kompleksni  himoya 

reaksiyasi  bo’lib,  qisqa  hafas  olishidan  keyin  yuzaga  kelib,  nafas  mushaklarini 

to’satdan  qisqarishidan  yuzaga  keladi.    Hafas  oilngandan  keyin  oldingi  tanglay 

chodir  mushaklari  qisqaradi,  til  yuqoriga  ko’tarilib    orqaga  tortilib  qattiq  tan-

glaylariga  tegadi  va  yyumshoq  tanglay  ko’tariladi.  Bu  bilan  hafas  yo’llari  germetik 

yopiladi  va  spazmli  hafas  chiqarayotgan  mahal  barometrik  bosim  tezlik  bilan 

oshadi. Bosim ma’lum bir bosqichga etganida yyumshoq tanglay to’satdan ochiladi 

va  burun  shilliq  qavatini  shilliqdan  undagi  zarratshalardan  tozalab,  katta  tezlikda 

havo  burun  tomonga  harakatlanadi.  Gohida  aksa  urush  bronxlarni  va  ovoz 

---

34 

 

boylamini    torayishi  bilan  birga  kechib,  o’ziga  hos  aksa  urush  ovozini  berishi 

mumkin.  Aksa  urush  murakkab  jarayon  bo’lib,  bunda  ko’p  nervlar  va  MNS 

ishtirok  etadi.  Refleksogen  yo’l  bo’lib  uch  shoxli  nervning  ikkinch  tolasi  hisobla-

nadi.  Bu  esa  burun  chig’anoqlarining  shilliq  qavatini  va  burun  to’sig’ini  innervasi-

ya  qiladi.  Aksa  urush  asosida  qichishish  yotadi.  Afferent  tolalar  uch  shoxli  nervni 

ikkinchi  tolasi  orqali  uzunchoq  miya’ni  retikulyar  formasiyasiga  boradi,  u  yerda 

efferent  yo’l orqali  tolalari nafas va halqum mushaklariga boradi (n. phrenicus, nn. 

intercostalis,  nn.  glossopharyngeus,  n.  vagus,  n.  hypoglossus).  Aksa  urush  re-

fleksida  yuz  nervi  ham  ishtirok  etadi,  bu  esa  aksa  urush  vaqtida  mimik  mushakla-

rini  qisqarishiga  sabab bo’ladi. 

        Aksa  urush  to’satdan  yuzaga  keladi.  Bu  refleksni  to’xtashish  uchun  boshqa 

sensor ta’sir ( masalan: yuqori labni ishqalash) ko’rsatish kerak. Agar yorug’ nurga 

qaralsa  aksa  urush jarayoni tezlashadi. Bu holatda reflex yoyiga ko’z to’r paradas i-

ni  mushaklari  qozg’alishi  qo’shiladi.  Sababi  nn.  nasociliares  orqali  nerv  impulsi 

uch shoxli nervni  qo’zg’alishini  oshiradi. Shu bilan  aksa urush jarayoni  tezlashadi. 

        Aksa  urush  bir  marta,  ko’p  marta,  xurujsimon  va  xuruj  vaqtida  o’n  martalab 

qaytarilishi  mumkin.  Bu  reflex  tumovning  o’tkir  fazasiga,  allergik  rinopatiyaga 

chang  va  gazsimon  moddalar  hidlagan  yuzaga  kelishi  mumkin.  Burun  shilliq 

qavatining    atrofik  o’zgarishlarida,  masalan: ozena (sassiq tumov)da aksa urush re-

fleksi  kuzatilmaydi. 

        Chiroy  faoliyati.  Burun  insonga  chiroy  bag’ishlaydi.  Turlixil  jarohatlar  yoki 

tug’ma nuqsonlar burun shaklini  tiklash  uchun jarrohlik  usuli  qo’llaniladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

35 

 

2.5.