Mavzu: Geteroxalqali birikmalar metabalitlar va dorivor vositalar sifatida. Geteroxalqa saqlagan neyromediyatirlar

b i l i r u b i n d i r :

---

---

Gemoglobin 
fermentli 
oksidlanish 
Oqsillar 
tarkibidagi
 
muhim 

-aminokislota 
Bosh miyya 
neyromediatori, almashinuv 
buzilganda shizofreniya k.ch. 
Kofega o’ziga xos hid beruvchi modda 
Furan 
va uning hosilalari
 
Tiofen va uning hosilalari 
Biotin (Vitamin H) 
Oqsillar va yog’lar 
almashinuvini boshqaradi. 
Yetishmaganda teri 
kasalliklari kelib chiqadi. 
2H2, Pd 
Ko’plab tabiiy birikmalar, 
jumladan Vitamin B12 
tarkibiga kiradi 
Qon bosimini tushiruvchi 
dorivor vosita 
3. Besh a’zoli, digeteroatomli geteroxalqali birikmalar: Imidazol, Pirazol, Tiazol, 
Oksazol va ular xosilalarining biologik ro’li. 

-aminokislota, globin oqsili aynan 
Gistidin orqali Gemdagi temir bilan 
bog’lanadi 
Antipirin 
Pirazol va uning xosilalari 
Analgin 
Amidopirin 
TIAMIN (Vitamin B1) 
Yetishmaganda “beri-beri” kasalligi kelib chiqadi. Faqat po’sti 
tozalangan guruch iste’mol qiluvchi yapon baliqchilarida 1-marta kuzatilgan. 
Tiazol va uning xosilalari. 
Tiozol xalqasi vitamin B1, kokarboksilaza 
kofermenti va dorivor vosita – norsulfazol 
tarkibiga kiradi 
Penitsilinlarning umumiy 

---

formulasi 
Tiazol va uning xosilalari. 
Oksazol va uning xosilalari. 
Sidnokarb 
Sidnofen 
Ruxiy 
tinchlantiruvchi 
dorivor 
vositalar 
Markaziy nerv sistemasi 
stimulyatori 
4. Olti a’zoli monogeteroatomli geteroxalqali birikmalar: Piridin va Akridin, ular 
xosilalarining biologik ro’li. 
Piridin va uning hosilalari 
yoki nikotinamid. 
Almashinuvi buzilganda 
PELLAGRA kasalligi 
kelib chiqadi. 
Piridin va uning hosilalari 
Koferment 
Transaminlanish reaktsiyalarini amalga oshiradi. 

-AK sintezida muxim rol o’ynaydi. 
Bu dorivor vositalar sil kasalligini 
davolashda ishlatiladi 
Piridin va uning hosilalari 

---

---

Akridin hosilalarining biologik ro’li 
Organizm uchun zararli. 
Kuchli bakteritsid ta’sirga ega. 
Dezinfektsiyada ishlatiladi. 
5. Olti a’zoli, digeteroatomli geteroxalqali birikmalar: Pirimidin va uning hosilalarini 
biologik ro’li. 
Nuklein kislotalar tarkibidagi primidin asoslari. 
Pirimidin va uning hosilalari 
Qalqonsimon bez kasalliklarini 
davolashda ishlatiladi 
Moddalar almashinuvini 
me’yorlashtiruvchi dorivor 
vosita 
Pirimidin va uning hosilalari 
Tinchlantiruvchi, uxlatuvchi, 
tutqanoqqa qarshi
 
ishlatiluvchi dorivor vositalar 
6. Geteroxalqalardan tashkil topgan kondensirlangan sistemalar: Xinolin, Purin va 
Pteridin hosilalarining biologik ro’li 
Purin va uning hosilalari 
Nuklein kislotalar tarkibidagi purin asoslari 
va ularning almashinuv maxsulotlari. 
Purin va uning hosilalari 
Alkaloidlar va antibiotiklar to’g’risida tushuncha va ularning biologik ro’li 
Ko’z kasalliklarini davolashda 
Ishlatiladi, ko’z qorachig’ini 
kengaytiradi 
Kuchli mahalliy og’riqni 
qoldiruvchi, 
narkotik modda 
Metabolit – 
metabolizm
 jarayonida hosil boʻladigan yoki qatnashadigan oraliq 
mahsulotlar (substrat). 
Biopolimerlar metabolit qatoriga kirmaydi, ularning old moddalari va parchalanish 
mahsulotlari, fermentlar hosil qiladigan va ular taʼsirida almashinadigan barcha kichik 
molekulalar haqiqiy metabolit dir. 
Yilda biokimyo, a metabolit ning oraliq yoki yakuniy mahsulotidir metabolizm.[1]Atama 
metabolit odatda uchun ishlatiladi kichik molekulalar. Metabolitlar yonilg'i, tuzilish, 
signalizatsiya, stimulyator va inhibitiv ta'sirlarni o'z ichiga olgan turli funktsiyalarga ega 
fermentlar, o'zlarining katalitik faolligi (odatda a kofaktor fermentga), himoya qilish va 

---

boshqa organizmlar bilan o'zaro aloqalar (masalan, pigmentlar, hidlovchi moddalarva 
feromonlar). 
A birlamchi metabolit to'g'ridan-to'g'ri normal bilan bog'liq "o'sish", rivojlanish va 
ko'payish. Etilen tomonidan ishlab chiqarilgan asosiy metabolitni misol qilib keltiradi 
sanoat mikrobiologiyasi. 
A ikkilamchi metabolit ushbu jarayonlarda bevosita ishtirok etmaydi, lekin odatda 
muhim ahamiyatga ega ekologik funktsiya. Bunga misollar kiradi antibiotiklar va 
pigmentlar qatronlar va terpenlar va boshqalar. 
Ba'zi antibiotiklar birlamchi metabolitlarni kashshof sifatida ishlatadilar, masalan 
aktinomitsin, bu birlamchi metabolitdan hosil bo'ladi triptofan. Ba'zi shakar metabolik 
yo'llarda mavjud bo'lgan fruktoza yoki glyukoza kabi metabolitlardir. 
Sanoat mikrobiologiyasi tomonidan ishlab chiqarilgan birlamchi metabolitlarga 
quyidagilar kiradi:[2] 
Sinf Misol 
Spirtli ichimliklar Etanol 
Aminokislotalar Glutamik kislota, aspartik kislota 
Nukleotidlar 5 'guanilik kislota 
Antioksidantlar Isoaskorbin kislotasi 
Organik kislotalar Sirka kislotasi, sut kislotasi 
Poliollar Glitserol 
Vitaminlar B2 
The metaboloma metabolik reaktsiyalarning katta tarmog'ini hosil qiladi, bu erda ulardan 
biri chiqadi fermentativ kimyoviy reaktsiya boshqa kimyoviy reaktsiyalarga kirish 
qismidir. 
Metabolitlari kimyoviy birikmalar, o'ziga xosmi yoki yo'qmi farmatsevtika, 
birikmalarning parchalanishi va yo'q qilinishining tabiiy biokimyoviy jarayonining bir 
qismi sifatida shakllanadi.[3]Tarkibning parchalanish tezligi uning ta'siri davomiyligi va 
intensivligini muhim belgilovchi omil hisoblanadi. Farmatsevtik birikmalar qanday 
ekanligini tushunish metabolizmga uchragan va potentsial yon effektlar ularning 
metabolitlarining muhim qismi giyohvand moddalarni toppish 

---

O‘simlik organizmi juda murakkab. Uning tarkibida turli organik va mineral birikmalar 
bo‘ladi. Albatta, ularning hammasi birorta kasallikni davolash — shifobaxsh xossasiga 
ega emaslar. 
Hammaga ma’lumki, butun tirik organizm uchun zarur bo‘lgan organik birikmalarni 
anorganik moddalardan faqat o‘simliklargina sintez qila oladi. Ana shu o‘simliklar 
to‘qimasida sintezlangan organik birikmalarni odatda ikki guruhga bo‘ladilar. 
Birlamchi sintezlangan moddalar — birlamchi metabolitlar. Bularga oqsillar, uglevodlar, 
lipidlar, fermentlar va vitaminlar kiradi. Birlamchi metabolitlar hamma tirik organizmlar 
uchun juda ham zarur birikmalar bo‘lib, ularsiz hayot bo‘lmaydi. 
Ikkilamchi sintezlangan moddalar — ikkilamchi metabolitlar. Bularga o‘simliklar 
to‘qmasida sintez bo‘ladigan birlamchi metabolitlardan tashqari qolgan hamma 
birikmalar kiradi. Ikkilamchi metabolitlar o‘simliklar to‘qimasida birlamchi sintezlangan 
moddalardan hamda ularning 
ishtirokida vujudga keladi. Asosiy dorivor moddalar — ikkilamchi sintezlangan 
birikmalardir. 
O‘simliklar tarkibidagi dorivor moddalar — biologik faol birikmalar o‘simlikning o‘sishi 
davrida — ontog‘enezda va turli faktorlar ta’sirida doimiy o‘zgarishda bo‘ladi. Ular 
sintezlanadi, asta-sekin ko‘payadi, ma’lum davrda ko‘p miqdorda to‘planadi, keyinchalik 
kamaya boradi va bir vaqt kelib, butunlay yo‘qolib ketishi mumkin. 
Bu o‘zgarishlarga faqat o‘simlikning o‘sish davrigina — ontog‘enez sababchi bo‘lmay, 
balki tashqi muhit omillari ham katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Ontog‘enez har qaysi o‘simlikni normal hayot kechirish davri bo‘lib, u tirik organizmni 
tug‘ilishdan to tabiiy holda o‘lishi (qurib qolishi) gacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. 
O‘simlik tarkibidagi dorivor moddalar sinteziga, ularning to‘planishini o‘zgarib borishiga 
ta’sir etuvchi tashqi muhit omillariga quyidagilar kiradi: o‘simlikning o‘sish joyi, namlik 
(havo va tuproqdagi namlik miqdori), tuproq tarkibi, harorat (havo va tuproqning issiq- 
sovuqligi), yorug‘lik va quyosh nurining ko‘p yoki kam bo‘lishligi, iqlim va boshqalar. 
Ma’lumki, har bir o‘simlikning o‘ziga xos o‘sadigan joyi bo‘ladi va u shu sharoitda 
yaxshi taraqqiy etadi. Ba’zi o‘simliklar, barglar chirindisi ko‘p bo‘lgan yerlarda 
(marvaridgul va boshqalar), boshqalari sho‘rli yerlarda (qizilmiya, shuvoq turlari, sho‘rak 
va boshqalar) yoqtirsa qolganlari tog‘liq, toshli yerlarni va shag‘alli (qizilcha, koraqovuq 

---

va boshqalar) yoki kishilar yashaydigan joylarga yaqin va iflos joylarni (mingdevona, 
bangidevona va boshqalar) yerlarda yaxshi taraqqiy qiladi. Ba’zi o‘simliklar namlikni 
yoqtirsa (dala qirqbo‘g‘imi, oqqaldirmoq, valeriana, sariq nufar, igir, botqoq ledumi, 
meniantes va boshqalar), boshqalari aksincha quruq cho‘llarda, qirlarda (achchiqmiya, 
afsonak, isiriq va boshqalar) o‘sadi. Agar angishvonagulni o‘sish davrida me’yoridan 
ortiq sug‘orilsa, uning 
tarkibidagi yurak glikozidlari kam sintezlanadi, xuddi shunday namlik ko‘p bo‘lsa, 
darmana shuvoq taraqqiy etmaydi. 
Issiqlik va yorug‘lik ham hamma o‘simliklarga bir xil miqdorda kerak emas. Jenshen 
o‘simligi o‘rmonlarning (taygani) chirindisi ko‘p, nam, salqin va yorug‘lik kam bo‘lgan 
yerlarida yaxshi taraqqiy etadi, angishvonagul esa yorug‘lik, quyosh nuri ko‘p bo‘lsa, 
yurak glikozidlarini yaxshi sintez qiladi. Ko‘pchilik efir moyi saqlovchi o‘simliklar issiq 
va yorug‘likni sevadi. SHuning uchun janubiy tumanlarning florasi tarkibida efir moyi 
saqlovchi o‘simliklar ko‘p bo‘ladi va ularning efir moylari hidining yaxshiligi bilan 
farqlanadi. Aksincha, ba’zi o‘simliklar (rodiola, levzeya va boshqalar) salqin yerda, tog‘li 
tumanlarda yaxshi o‘sadi. 
Bunday misollarni ko‘p keltirish mumkin. SHuni yaxshi bilish kerakki, har bir o‘simlik 
o‘zini o‘rgangan, yashab taraqqiy etadigan o‘ziga xos sharoit va iqlimda o‘ssa, tegishli 
o‘ziga xos bo‘lgan biologik faol moddalarni ko‘p sintez qiladi. 
Yuqorida keltirilgan o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va ular tarkibidagi dorivor 
moddalarning sintezi va to‘planishiga tashqi muhit (namlik, issiqlik, yorug‘lik, tuproq 
tarkibi, o‘sish joyi va boshqalar) ta’sirini bilishning katta ahamiyati bor va bu hollar 
dorivor o‘simliklarni tabiiy sharoitdan plantatsiyalarda o‘stirishga o‘tqazilganda hisobga 
olinishi zarurdir. Har bir o‘simlik uchun uni plantatsiyalarda o‘stirilganda o‘ziga xos 
sharoit va iqlimni iloji boricha tug‘dirish lozim. 
O‘simliklar tarkibidagi biologik faol moddalarni ko‘p to‘planish vaqti yana o‘simlikni 
o‘sish davriga ham bog‘liqdir. Ko‘pchilik o‘simliklarning yer ustki qismi va barglari 
tarkibida asosiy ta’sir qiluvchi biologik faol moddalar ularning gullashidan oldin va 
gullash davrida, gullarda — ularning qiyg‘os gullagan vaqtida, meva va urug‘larda — 
ular to‘liq yetilganida, yer ostki organlarda — o‘simlik vegetatsiya davrini 
(ontog‘enezni) oxirida (kech kuzda) ko‘p miqdorda to‘planadi.Ba’zi dorivor mahsulotlar 
tarkibidagi asosiy dorivor moddasini maksimal to‘planishi yuqorida keltirilgan davrga 
to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Ba’zi bir alkaloidlar o‘simlik endi ko‘karib, ildizoldi barg 
chiqarayotgan davrida maksimal miqdorda to‘planib, so‘ngra asta-sekin kamayishi va 
o‘simlikning gullash vaqtida boshqa birikmalarga aylanib ketishi aniqlangan. Bunday 
o‘zgarishlar faqat alkaloidlargagina xos bo‘lmay, balki boshqa biologik faol moddalarda 
ham yuz berishi mumkin. Darmana shuvoq o‘simligining guli gullagan davrida emas, 
aksincha ularning ochilmagan — g‘uncha holatida yig‘iladi. Chunki ta’sir etuvchi 

---

biologik faol moddasi — santonin g‘unchasida maksimal to‘planib, gullay boshlaganida 
keskin kamayib ketadi. 
Dorivor mahsulotlarni tayyorlashda yuqorida aytib o‘tilganlarni hisobga olgan holda, 
kerakli vaqtida yig‘ilsa, tarkibidagi asosiy ta’sir qiluvchi moddalar yetarli miqdorda 
bo‘lib, mahsulot esa yuqori sifatli bo‘ladi. 
Yuqorida qayd etilganidek, o‘simliklarning kimyoviy tarkibi juda ham murakkab bo‘lib, 
turli organik va mineral moddalardan tashkil topgan. Ularning hammasi dorivor 
bo‘lmaydi va kasalliklarni davolashda shifobaxsh ta’sir ko‘rsatmaydi. Ayrimlari esa dori 
turlarini tayyorlashda xalaqit beradi, dorivor mahsulotni saqlash vaqtida ularning sifatini 
buzilishiga olib keladi yoki asosiy ta’sir etuvchi kimyoviy birikmalarni tez 
parchalanishga sababchi bo‘ladi.