|
1-Ma’ruza. Elektrotexnika materiallarining klassifikasiyasi
Reja:
1.Moddalarning tuzilishi
2.Ichki atom bog‘lanishlari
3. Kovalent bog‘lanish
4. Ion bog‘lanish
5. Metall bog‘lanish
Har bir atom proton va neytronlardan tashkil topgan yadrodan hamda uning
atrofida aylanadigan elektronlardan tashkil topgan bо‘ladi. Atom yadrosi musbat
zaryadlangan bо‘ladi va atom xajmining juda kichik qismini egallaydi. Atomning
musbat zaryadli bо‘lishi unda protonnikidan biroz katta bо‘lgan neytronda xech
qanday zaryad yо‘q, ya’ni u elektr jihatdan butkul neytral (1.1-rasm).
1.1-rasm. Moddalar strukturasi
Elektronlar manfiy zaryadlarni tashuvchilar hisoblanadi, elektronning
massasiprotonnikidan taxminan 1840 marta kichikdir. Yadrodagi protonlar soni
yadroniо‘rab turgan elektronlar soniga teng, shuning uchun ham atom umuman
neytraldir,ya’ni elektr zaryadiga ega emas. Vodorod atomining tuzilish shemasiga
e’tiborberaylik. Uning yadrosi bitta proton va bitta neytrondan iborat, yadro
atrofida esabitta elektron harakatlanadi.
Yadrodagi protonlar soni D.I. Mendeleyev davriy sistemasidagi elementning
atom nomeriga teng. Protonlar soni Z va neytronlar soni N ning yig‘indisi massasi
soni deb ataladi:
A = Z + N
Bundan tashqari mana shu elektron atomni tashqi qavatini tо‘ldiradi. Biz
ximiyadan bilamiz agar ortiqcha bо‘lsa olamiz, kam bо‘lsa tо‘ldiramiz (1.2-rasm).
1.2.–rasm. Vodorod atomining tuzilish shemasi
Bu tо‘ldirish yoki olish о‘z-о‘zidan bо‘lmaydi albatta, buning uchun ham
nimadir kerak bо‘ladi. Bu jarayon qandaydir reaksiyani talab etadi. Gaz, suyuq va
qattiq jismlar atomlardan, molekula va ionlardan tashkil topganligi ma’lum (1.3-
rasm).
1.3-rasm. Moddalarning tuzilishi
Atomlarning o’lchamlari angestren tartibida bо‘ladi. Gaz molekulalari esa
har xil atomlar sonidan tuzilgan. Misol uchun – geliy, argon, neon bular bir atomli
gazlar, vodorod, azot, kislorod - bular ikki atomli molekula, uch atomli, ammiak
molekulasi 4 atomli; metan esa – 5 atomli. Bu atomlarni tashqi elektron qavatlariga
qarab har xil bog‘lanishlar bо‘ladi. Shu sohada ba’zi bir bog‘lanishlarni kо‘rib
chiqish maqsadga muvofiq bо‘ladi.
Ichki atom bog‘lanishlari
Kovalent bog‘lanish deb bog‘lanish elektronlar hisobiga atomlarni bir-biri
bilan bog‘lanishida yuzaga keladigan jarayonga aytiladi, oxirida ikkita atomli
molekulalar bitta umumiy holatga keladi (1.4-rasm).
1.4-rasm. Kovalent bog‘lanish
Kovalent bog‘lanish
asosan molekulalarda kuzatiladi, bundan tashqari faqat
molekulalarda emas balki atomlar orasida ham bо‘lishi mumkin, kristall panjarani
tuzilishiga bog‘liq bо‘ladi. Kovalent boglanishni yana xususiyati unda faqat bir xil
atomlar emas balki boshqa xil atomlar ham bо‘ladi (1.5-rasm)
1.5-rasm. Gidrogen va Floura atomlarining kovalent bog‘lanishi
Ion bog‘lanish
- bu bog‘lanish asosan musbat va manfiy ionlarning tortishish
kuchiga bog‘liq bо‘ladi. Qattiq jismlarda ion strukturasini harakterlanishi yuqori
mexanik baquvvatligi va yuqori temperaturada eritilishiga bog‘liq bо‘ladi (1.6-
rasm).
1.6–rasm. Ion bog‘lanish
Metall bog‘lanish
- bu bog‘lanish ham qattiq jismlar kristaliga tegishli
bо‘lib,bizga ma’lumki metallar yuqori elektr о‘tkazuvchanlik hususiyatiga ega
bо‘lganligidadir, shuning uchun ham metallarda erkin elektronlar zich joylashgan
bо‘ladi. Elektronlarni xususiyatiga qarab (elektrо‘tkazish jarayonida qatnashishi
elektr о‘tkazuvchanchanlik deyiladi) (1.7-rasm).
1.7– rasm. Vodorod va uglerodlarning bog‘lanishlari
Metall bog‘lanishda asosan kamayadi erkin elektronlarga nisbatan valent
elektronlarning kinetik energiyasi (1.8-rasm).
1.8-rasm. Metal bog’lanishlari
Vander-Vaals bog‘lanish - bu bog‘lanishni barcha bog‘lanishlarda kuzatish
mumkin, lekin ularni bog‘lanishi juda ham kuchsiz shuning uchun kо‘p hollarda
uni hisobga olinmaydi (1.9-rasm).
1.9-rasm. Vander-Vaals bog‘lanish
Bu bog‘lanishni о‘zi esa yoki uni hosil qilish uchun qachonki katta bosim va
past temperatura kerak bо‘ladi, yana bitta sharti ular faqat tashqi elektron qavatlari
tо‘lgan elementlar bо‘lishi kerak, agar tashqi qavati tо‘lmagan bо‘lsa bu
bog‘lanishni hosil qilib bо‘lmaydi. Bog‘lanishni yana oddiyroq qilib tushuntirsak,
kemalarni pristinlarga maxsus zanjirlarda bog‘lashsa yana qо‘shimcha qilib
ingichka bir arkon xam boglanadi, agar biz zanjirni bо‘shatsak kema fakat arkonda
koladi lyokin bu xol shuncha davom etishi mumkinki fakat xech kanday tashki
ta’sir bо‘lmasa, misol shamol, tо‘lkin va boshkalar, shungacha kema tinch turadi,
keyin buzilishimumkin mana bu boglanishning mohiyati.
Nazorat savollari.
1. Murakkab va oddiy moddalar orasidagi farqni tushuntirib bering?
2. Neytron nima?
3. Bog‘lanish turlarini ayting?
4. Kovalent boshg‘lanishni mohiyatini tushuntirib bering?
5. Ion va metall boglanishlarga ta’rif bering?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
