Sh. N. Fayzimatov

teskari bog’lanish 
deb ataladi. Tizimni teskari bog’lanishi ko’pchilik boshqaruv 
jarayonlarining asosini tashkil qiladi. Teskari bog’lanishning asosiy prinsipi odam 
faoliyatining deyarli butun asosini tashkil qiladi. Masalan, agar odam biror narsani 
qo’li bilan olmoqchi bo’lsa, unda u narsaga qarab turib, qo’l harakatlarini o’sha 
narsaga qarab yo’naltiradi. Bunga ishonch hosil qilish uchun odamga qo’lni 
boshqaruvi haqida ma’lumotni yyetkazmaslik kifoyadir, ya’ni odamni ko’zi 
bog’lab qo’yilsa, u qo’l harakatini qaysi tomonga yo’naltirishni bilmay qoladi. 
Boshqaruv natijalari haqida ma’lumot olish qiyin bo’lgan holatlarda teskari 
bog’lanish prinsipidan foydalanib bo’lmaydi. 
1.2 Avtomatik boshqarish tizimini texnik vositalari va ularning funksional 
bloklari. Avtomatik boshqaruv ob’ekti. 
Inson yoki avtomat tomonidan bajariladigan boshqaruvni har qanday 
masalalarini yechishda boshqaruv ob’ektini ko’rib chiqish kerak. Boshqaruv 
ob’ekti bo’lib, boshqariladigan texnik qurilma bo’lishi, shuningdek eng oddiy 
boshqaruv tizimi bo’lishi mumkin. Ikkinchi holatda ba’zi bosqichdan bosqichga 
o’tib kelayotgan boshqaruv tizimi haqida so’z ketmoqda, unda boshqaruv tizimi 
murakkabroq bo’lib, o’z ichiga u tomonidan boshqariladigan oddiyroq sistemalarni 
olgan. Odatda elementar tizimlar bo’lib, rostlash tizimi bo’lib hisoblanadi. 
Ob’ekt holatini xarakterlovchi: tashqi muhitni ob’ektga ta’siri va boshqaruv 
qurilmalari ta’siri, shuningdek ob’ekt ichida ketadigan jarayonlar kabi kattaliklar 
bilan aniqlanadi. Ushbu kattaliklardan biri ish jarayonida o’lchanadi va bu nazorat 
qiluvchi kattalik deb nomlanadi. Ob’ekt ish tartibiga ta’sir etuvchi boshqa 
ko’rsatgichlar o’lchanmaydi va nazorat qilinmaydigan deb nomlanadi. 

---

15 
Ob’ektga tashqi ta’sirni ifodalovchi kattalik ta’sir etuvchi deyiladi. 
Boshqaruv vositasi ishlab chiqadigan yoki inson tomonidan beriladigan ta’sir 
boshqariluvChi ta’sir deyiladi. 
Ob’ektning boshqaruv tizimiga bog’liq bo’lmagan ta’sir qarshilik 
ko’rsatuvchi ta’sir deyiladi va u o’z navbatida ikkiga bo’linadi: a) yuklama; b) 
xatolik. Vaqt birligi ichida yuklama bo’lishi ob’ektni ishlashiga bog’liq 
bo’lib,undan ob’ektni himoyalanish imkoni yo’q. Xatolik yonaki ihtiyorsiz 
holatlarga bog’liq bo’lib, ularni kamayishiob’ekt ishini yaxshi tomonga 
o’zgartiradi. Nazorat qilinadigan, ya’ni ob’ekt holatini xarakterlaydigan kattaliklar, 
ular yordamida boshqaruv olib boriladiganlar – boshqaruv yoki rostlash kattaliklari 
deyiladi.
1.1 – rasm.
Odatda rostlanadigan kattaliklar qandaydir darajada boshqarilayotgan 
ob’ektda jarayon sifat ko’rsatgiChi hisoblanadi. OU – ob’ekt holati va ta’sirini 
xarakterlaydigan kattalik 1.1-rasm 
a
va 
b
da tizimli ko’rsatilgan. Bu erda qarshilik 
ko’rsatish ta’siri jami vektorlar yig’indisi 
, 
nazorat 
qilinmaydigan vektorlar yig’indisi 
, boshqaruv kattalik vektorlar 
yig’indisi 
bilan belgilangan. Nazorat qilinadigan shuningdek 
nazorat qilinmaydigan kattaliklar jami ob’ekt holatini xarakterlaydigan vektor 
bilan belgilangan. Bunda n≥m. Vektorlarning boshqa 
koordinatalari 
x
va 
y
mos kelishi mumkin. 
Vektor koordinatalari 
i
va 
u
– ni tegishli ravishda boshqaruvchi va 
boshqariluvChi koordinatalar, 
g
va 
f
vektor koordinatalarini tashqi ta’sir 

---

16 
koordinatalari: 
x
– vektor koordinatalari holat koordinatalari deb nomlanadi. Ba’zi 
boshqaruv tizimini ko’rib Chiqayotganimizda holat sifatida olingan