Sh. N. Fayzimatov

Dumalaydigan lotoklar (ariqchalar).
Birinchi guruhga quti qirqimga ega 
bo’lgan dumalaydigan lotok kiradi. Diskli detallar uchun va sterjenli uchun. 
Yopiq lotoklar yuqorigi qirg’og’i bo’lishi bilan harakterlanadi, ochig’i esa 
qirg’oqqa ega emas. Yopiq lotoklar vertikal bo’yicha va 10
0
dan yuqori bo’lgan 
qiyalik bo’yicha trasportlash uchun hamda marshrut uzun bo’lganda, detallarni 
tepaga chiqib ketish havfi bo’lganda qo’llaniladi. 

---

156 
Yopiq tipdagi lotoklar ba’zida ilon shaklida tayyorlanadi. Ilonsimon 
shakldagi lotoklar detallarni harakat tezligini kamaytiradi va pastki detallar 
tepadagi detallar bosimi ta’sirida qisman chiqarib olinadi. 
Sterjenli detallarni rolikli lotok bo’yicha o’z o’qi bo’ylab siljitishda qiyalik 
burchagi mumkin qadar kam bo’lishni talab etadi. Bu esa balandlik bo’yicha lotok 
egallaydigan joyni chegaralashga imkon beradi va barcha qurilmani boshqarishni 
engillashtiradi. 
Silliqlangan yon chiziq devorlardan tashkil topgan, me’yorlashtirilgan 
elementlardan iborat bo’lgan lotok konstruksiyalari qiziqish uyg’otmoqda. 
Lotoklar ko’ndalang kesimi o’lchami oraliq masofali trubkalar (8) o’rnatish bilan 
aniqlanadi va rostlanadi. Lotok – yig’ish standart bolt, gayka va shaybalar 
yordamida bajariladi. Qirindi va boshqa predmetlarni, aslida ular yopiq tipdagi 
lotoklarda yig’ilib qoladi, lotok tubidagi ochiq joydan chiqarib yuboriladi. Ushbu 
lotokli qurilmaning ahamiyatga ega bo’lgan afzalligi asosiy o’lchamlari, shakliga 
o’zgartirish kiritish imkoni borligidir. Ushbu lotoklar Yuqori darajada moslashish 
hususiyatiga ega. 
Aylana bo’ylab tiplari yoki qirqimlar bo’lgan lotokda ilinib qolishga moyil, 
shu sababli ularning o’z og’irligi ta’sirida harakatlanishida qiyinchilik tug’iladi. 
Agar lotok bo’yicha pastga harakatlanayotgan detallar I va II pozitsiyani egallagan 
bo’lsa, sharnirli posangini pozitsiya III buradi va II pozitsiya oyoq tomoniga kelib 
to’xtaydi. 
I pozitsiya’ni egallagan detal o’z joyini tark etganda ushbu pozitsiya’ning 
posonchasi o’z sharniri atrofida o’griladi, bu esa II pozitsiya’ni egallagan detallarni 
va undan so’ngilarini ilgarilab bir pozitsiyaga tushishiga imkon yaratadi. Ushbu 
jarayon lotokka navbatdagi detallar tushishigacha davom etadi. 
Quti 
tipidagi 
sirpanuvchi 
lotoklarni 
konstruksiyalashda 
lotokning 
ko’ndalang kesimi o’lchamlari, detallar og’ish burchagi va bortlari balandliklari 
qiymatlarini tanlash zarur. Tirqish hisobiga detallar lotokda burchakka burilishi va 
punktirda ko’rsatilgan holatni egallashi mumkin. Ushbu burilish burchagi 
tirqishning kattalashishi bilan ortib boradi, bu holat detallar siqilib qolishi yoki 

---

157 
aylanib ketish, ya’ni orientasiya’ni yo’qotishigacha davom etadi. Detal dioganali 
o’z kattaligi bo’yicha lotok kengligiga yaqin, biroz kichkina bo’lsa Yuqorida 
keltirilgan har ikkala holat ham sodir bo’lishi mumkin. 
Ruxsat etilgan chegaraviy tirqish quyidagi formuladan topiladi. 
(5.4)
 
bu erda 
– ishqalanish koeffisienti. 
Avtomatlashtirilgan liniyalarda zagotovkalarni dastgohdan dastgohga 
uzatishda yoki to’plagich sifatida har hil novlardan foydalaniladi. Harakatlanishiga 
ko’ra novlar ikki xil bo’ladi: 
1.
Dumalash novlari. 
2.
Sirpanish novlari. 
 
Konstruksiyasiga ko’ra novlar ochiq va berk turlariga bo’linadi. Novlarni 
bo’ylama pastiga ko’ra oddiy to’g’ri, chiziqli, to’g’ri chiziqli, rolikli egri chiziqli 
va mahsus ko’rinishlarda bo’ladi. 

---

158 
5.9-rasm. Detallarning novlardagi harakat turlari. 
Novning kengligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
B=L + ∆ (5.5) 
L - zagotovka uzunligi; ∆ - novning yon tomoni bilan detal orasidagi 
masofa. 

---

159 
5.10-rasm. Burchaqli lotoklarda detalning harakatlanish sxemasi. 
5.11-rasm. Novlar turlari. 
Yon tomoni tekkis bo’lgan valiklar uchun : d – zagotovka diametri.Agar α 
burchagi tg α deb ifodalab, f = α deb olinadi.