Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

УДК631.6
 
СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДАГИ СУҒОРИШ ТЕХНИКА ВА 
ТЕХНОЛОГИЯСИ 
Ч.З.Қодировна, И.Хайдарова, С.Холмамадов 
Термиз агротехнологиялар ва инновацион ривожлантириш институти
 
Мақолада суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини ҳамда қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқариш тизимини яхшилаш бўйича барча чора-тадбирлар ташкилий-технологик, 
иқтисодий ва қурилиш-техник чораларни кўзда тутган ҳолда, сувни тежаш орқали, 
шунингдек аниқ табиий-техник тизимларда мақбул мелиоратив режимларни барпо этиш 
йўли билан иқтисодий мақсадга мувофиқликни ҳисобга олган ҳолда асосланиши баён 
этилган. 
Мелиоратив тармоқларнинг самарали ишлашини таъминловчи механизмни сифат 
жиҳатидан такомиллаштириш ҳамда коллектор-дренаж тармоқлари орқали дренаж ва 
ташлама сувларни норматив миқдорда чиқариб ташлаш; 
суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш муаммоси умуман 
комплекс ҳолда, ирригация-дренаж тизими билан биргаликда, энг кам экологик оқибатлар 
билан юқори ҳосил олишга қаратилган суғоришнинг ювиш режими ва суғориладиган 
ерларнинг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш тизими яратилиши сифатида қаралиши ; 
суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизими ҳар хил табиий 
шарт-шароитлар учун талаб қилинадиган тупроққа ишлов бериш технологияларини 
таъминловчи агротехник усулларни — такрорий ва оралиқ экинлар экишни жорий қилиб 
алмашлаб экишни ташкил қилиш, суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини 
яхшилашга ва унумдорлигини оширишга йўналтирилган экинларни алмашлаб экишнинг 
юқорида кўрсатиб ўтилган тизимини амалга ошириш, сувни ҳисобга олиш, 
режалаштириш ҳамда сувни суғориш ва коллектор дренаж тармоғида тақсимлашнинг 
мукаммал тизимини яратиш, коллектор-дренаж сувларидан контурлар ичида суғоришга 
ишлатишда фойдаланиш, шўрланган ерларнинг шўрини ювишни такомиллаштириш йўли 
билан таъминланиши, ирригация-мелиорация тизимининг ишончли ишлашини ҳисобга 
олиш ва баҳолаш, уларни таъмирлаш, тиклаш, қуриш ва реконструкция қилиш 
заруриятини аниқлаш суғориладиган ерларнинг мақбул мелиоратив ҳолатини таъминлаш 
керак. 
Зах қочиришдаги сув кетказиш тармоқларининг вазифаси суғориладиган
майдондаги ортиқча сизот сувларни ва ер усти сувларининг сув қабул қилгичларга
ўз вақтида ўтказиб юборишдан иборат. Зах қочиришдаги ростлаш тармоқлари
(бирламчи зовурлар группаси) орқали зовур оқими бирламчи сув кетказиш каналига 
– йиғиш каналига тушириб юборилади. Йиғиш каналларидаги сув эса ички хўжалик
коллекторига ва ундан хўжаликлараро коллекторга бориб қуйилади. Хўжаликлараро

---

162 
коллектордаги сув туманаро ёки республикалараро аҳамиятга эга бўлган
коллекторларга бориб қуйилади. (Жанубий Хоразмдаги Дарёлик коллектори бунга
мисол бўла олади.) 
Етарли даражада катта сиғимга эга бўлган мелиорация қилинаётган райондан
анча узоқда жойлашган табиий котловиналар қабул қилгич хизматини ўтайди.
Масалан, Сариқамиш котловинаси (чуқурлиги) Хоразм вилоятидаги ва
Туркманистон Республикасининг Тошовуз вилоятидаги ерларидан оқиб келадиган
оқимини ҳамда оқова сувларни қабул қилади. 
Зах қочириш системасидаги сув кетказиш каналларининг оралиқлари ростлаш
тармоқларининг конструкциясига ва территориянинг 400 м дан 600 м атрофида ва
ундан ҳам каттароқ чегарада, машина – трактор парки иш унумининг юқори бўлиши
назарда тутилиб, ўзгартирилади. Сув кетказиш каналларини зичроқ жойлаштиришга
тўғри келган ҳолларда улар ёпиқ қилинади.
Зах қочиришдаги сув кетказиш тармоқларига (коллекторларнинг барча
тартибдагиларига) қуйидаги талаблар қўйилади. Бу тармоқлар суғориладиган
территориядан келадиган барча зовур сувларини ўз вақтида қабул қилгичга ўтказиб
юбориши, массивдаги ерларнинг йил давомида ботқоқланиши ва сув босишига йўл
қўймаслиги керак. Бу тармоқдан фойдаланиш харажатлари (улар ичини ўт ва
лойқалардан тозалаш харажатлари) минимал миқдорда бўлиши керак. 
Ўрта Осиё, Жанубий Қозоғистон ва Озарбайжондаги суғориладиган ерларда
суғориш сувининг ташланиши (оқизиб юборилиши) ҳисобига коллекторларнинг сув
сарфи ортади. Бу ташлама сувларнинг миқдори йил фаслларига қараб ўзгариб
турувчи тупроқ – иқлим ва гидрологик факторларга ҳамда қишлоқ хўжалигида
далалардан фойдаланиш характерига (қурғоқликда ўсадиган ўсимликларни ўсув
даврида суғориш, шоли суғориш, шўр ерларни ювиш, яхоб сув бериш ва
бошқаларга) боғлиқ бўлади. 
Сув кетказиш тармоғидаги ҳар бир канал ўзига тегишли сув йиғиш майдони
бўлиб, муайян миқдордаги сизот сув сарфи айни майдондан йиғилиб келади. Ана
шу сарфни аниқлаш учун зовур оқими модули тушунчаси киритилган. Сув йиғиш
майдони бирлигидан йиғилиб келадиган сув миқдори (л/сек 1 га дан) зовур оқими
модули деб аталади.
Сув кетказиш канали (коллектор) нинг қуйилиш жойидаги (оғиз қисмидаги)
сув сарфи (ботқоқланиш ҳам ер усти сувларининг оқиб келиши ва ер ости (сизот)
сув сатҳининг кўтарилиши ҳисобига содир бўладиган ҳолларда) ер усти ва зовур
суви оқимларининг умумий йиғиндисига тенг бўлади. Шунда ортиқча намиққан
зонадаги ер усти суви қуйидаги формула асосида аниқланади:
С
У
C
Сq
У
q
Q
.
.


=
Бу ерда: Щ
C 
– сув йиғиш майдони, км
2
; 
q
У.С
– устки сув модули л/сек 1 км
2
дан. 
Бинобарин, кетказиш каналининг (коллекторнинг) оғиз қисмидаги сув сарфи
қуйидаги миқдорга тенг:
3
Q
Q
Q
УС
Х

+
=
,
Бу ерда: УQ
3
– мазкур коллекторга қуйиладиган зовурларнинг сув сарфи
йиғиндиси. Кетказиш каналини гидравлик жиҳатдан ҳисоблаш, яъни унинг гидравлик
элементлари канал бошидан бошлаб участкалар бўйлаб аниқланади. Арид зонада
устки сув Q
У.С
одатда нолга тенг бўлиши керак, коллектор тармоғи ташламалар
билан бирлаштирилганида эса устки сув миқдори суғориш сувлари оқовасини
кузатиш йўли билан аниқлнган миқдорга қараб белгиланади.
Ортиқча ва беқарор намиққан зонада сув оқими модули ўзгарувчан миқдордан
иборат. Замон ва макондан ўзгарувчан бу миқдор ёғинлар миқдорига, тупроқ

---

163 
грунтларнинг сув ўтказувчанлигига, сув йиғиш майдони юзасининг рельефига,
майдон қиялигига, ўсимликлар ўсадиган қатлам характерига, сув йиғиш майдонининг
катталиги ва шаклига, уни очиқ каналлар системаси кесиб ўтганлигига (булар кўп
ташламаларни вужудга келтиради) ва хоказоларга боғлиқ.
Анча масофага чўзилган сув йиғиш майдонларидан йиғилиб келувчи сув
секин оқади, қабул қилгичга эса муайян вақт ичида майдондаги барча сув йиғилиб
келмайди. Шунинг учун секинлашиш коэффициенти